Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Księga I. Gospodarstwo

Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną
Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,
Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;
Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,
Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem;
Gdzie bursztynowy świerzop, gryka jak śnieg biała,
Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała,
A wszystko przepasane jakby wstęgą, miedzą
Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą. Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju,
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,
Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany;
Świeciły się z daleka pobielane ściany
Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni.
Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi,
I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi
Użątku, co pod strzechą zmieścić się nie może;
Widać, że okolica obfita we zboże,
I widać z liczby kopic, co wzdłuż i wszerz smugów
Świecą gęsto jak gwiazdy, widać z liczby pługów
Orzących wcześnie łany ogromne ugoru,
Czarnoziemne, zapewne należne do dworu,
Uprawne dobrze na kształt ogrodowych grządek:
Że w tym domu dostatek mieszka i porządek.

Brama na wściąż otwarta przechodniom ogłasza,
Że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza.
Właśnie dwukonną bryką wjechał młody panek
I obiegłszy dziedziniec zawrócił przed ganek,
Wysiadł z powozu; konie, porzucone same,
Szczypiąc trawę ciągnęły powoli pod bramę.
We dworze pusto: bo drzwi od ganku zamknięto
Zaszczepkami, i kołkiem zaszczepki przetknięto.
Podróżny do folwarku nie biegł sług zapytać,
Odemknął, wbiegł do domu, pragnął go powitać;
Dawno domu nie widział, bo w dalekim mieście
Kończył nauki, końca doczekał nareszcie.
Wbiega i okiem chciwie ściany starodawne
Ogląda czule, jako swe znajome dawne.
Też same widzi sprzęty, też same obicia,
Z którymi się zabawiać lubił od powicia;
Lecz mniej wielkie, mniej piękne, niż się dawniej zdały.
I też same portrety na ścianach wisiały.
Tu Kościuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma
Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma;
Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów,
Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów,
Albo sam na nim padnie. Dalej w polskiej szacie
Siedzi Rejtan żałośny po wolności stracie,
W ręku trzyma nóż, ostrzem zwrócony do łona,
A pod nim leży „Fedon” i „Żywot Katona”.
Dalej Jasiński, młodzian piękny i posępny,
Obok Korsak, towarzysz jego nieodstępny,
Stoją na szańcach Pragi, na stosach Moskali,
Siekąc wrogów, a Praga już się wkoło pali.
Nawet stary stojący zegar kurantowy
W drewnianej szafie poznał, u wniścia alkowy,
I z dziecinną radością pociągnął za sznurek,
By stary Dąbrowskiego usłyszeć mazurek.

pantad Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 2012.

Andrzej Waśko Powrót do "centrum polszczyzny": o przestrzeni symbolicznej w "Panu Tadeuszu"

Wydaje się też, że zgodne z Mickiewiczowskim sposobem odczuwania byłoby przypisanie rangi mikrokosmosu Polski nie tylko Litwie, ale i Nowogródczyźnie, a w ostatecznej instancji najwęższemu kręgowi przestrzennemu, obejmującemu rodzinny dom, jego najbliższe otoczenie: siedziby krewnych i przyjaciół, miejsca pierwszych i najważniejszych w tajemniczeń — prywatne centrum świata. (...)
Mityczny związek mikro- i makrokosmosu, jakim stała się w myśleniu Mickiewicza relacja między „bliższą” i „dalszą” ojczyzną, między rodziną i narodem , umożliwił z czasem zastąpienie miłości cywilnej do „kraju ojczystego” uczuciem osobistym i domowym, podniesionym do skali ogarniającej cały naród. I konsekwencje tej samej zdolności przenoszenia uczuć osobistych na wielką historyczno‑przestrzenną całość ujawniają się w Panu Tadeuszu. Tutaj wizerunkiem całego narodu staje się jedna rodzina, jedno wąskie, prowincjonalne środowisko, mikrokosmosem polskości jest „ojczyzna domowa” bohaterów. Tylko dzięki działaniu tego mitycznego mechanizmu nie odczuwamy sprzeczności w tym, że sceną narodowej epopeiepopejaepopei okazują się... nowogródzkie opłotki.

cyt1 Źródło: Andrzej Waśko, Powrót do "centrum polszczyzny": o przestrzeni symbolicznej w "Panu Tadeuszu", „Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej”, nr 78/1, s. 106.