Franco Cardini Wojownik i rycerz

Konflikty między wielkimi feudałami, z których każdy posiadał zbrojnych popleczników, stały się zjawiskiem codziennym w X‑XI wieku, to znaczy w tym długim okresie rozdrobnienia władzy centralnej [...]. W epoce tej zbrojni byli przede wszystkim tyrannityrannityranni , [...] a źródła, zwłaszcza biskupie, coraz częściej donoszą o dokonywanych przez nich aktach przemocy w stosunku do bezbronnych czy w ogóle do tych wszystkich, określanych przez Kościół jako pauperespauperespauperes (kler, wdowy, sieroty i ogólnie wszyscy ci, którzy nie byli w stanie się bronić i pozbawieni byli jakiejkolwiek formy ochrony).

To właśnie zwierzchnicy nielicznych biskupstw [...] zainicjowali pod koniec X i na początku XI stulecia ruch „pokoju Bożego”: paxpaxpax i treuga Deitreuga Deitreuga Dei. Sanktuaria, przytułki i schroniska, [...] i drogi postawione zostały pod specjalną ochroną (pax), a dzięki temu ktokolwiek dopuściłby się w tych miejscach aktów gwałtu, był narażony na ekskomunikę. To samo ochronne zarządzenie rozciągnięto również na kategorię ludzi, uważanych z racji swej bezbronności za pauperes (znaczenie tego słowa wykraczało znacznie poza sferę ściśle ekonomiczną). [...] Swoista etyka „rycerska” rodzi się z kościelnych kanonów tych pokojowych synodówsynodsynodów i zasadza się na ideałach służby Kościołowi i najsłabszym, pauperes, posuniętej aż do złożenia ofiary z siebie samego włącznie. [...] Rodziła się nowa koncepcja  miles Christimiles Christimiles Christi czy też raczej właśnie sancti Petrisancti Petrisancti Petri, gotowego oddać swój miecz w służbę Kościołowi. [...]

Nie należy sądzić, że ta zmiana postawy wynikała wyłącznie z wymogów, jakie doszły do głosu w trakcie ruchu pax Dei [...]. Zachodnie chrześcijaństwo XI wieku przeżywa okres żywiołowej ekspansji. Wyrazem jej są między innymi wyprawy wojenne, podejmowane przez grupy rycerzy [...] przeciwko islamowi, który po okresie niezwykłej ekspansji w stuleciach VII‑X przeżywa w owym czasie fazę stagnacji w podbojach i kryzysu wewnętrznego. Wydaje się więc, że nadchodzi moment chrześcijańskiego odwetu. Od VIII stulecia w opanowanej przez islam Hiszpanii przejawia się w postaci tak zwanej reconquistyreconquistareconquisty. Znajduje ona swe podstawy ideologiczne w propagowaniu [...] pielgrzymki do sanktuarium św. JakubaŚw. Jakub z Compostelli w Galicjiśw. Jakuba z Compostelli w Galicji, a określone motywacje także i w żądzy przygód i łupów pewnych grup rycerskich, przede wszystkim francuskich [...]. Podobny klimat panuje w pewnych utworach narracyjnych, dotyczących podboju Sycylii przez Normanów, w źródłach historycznych  [...] lub wreszcie w samym najsławniejszym utworze ówczesnej zachodniej epiki rycerskiej, Pieśni o Rolandzie (Chanson de Roland).

1 Źródło: Franco Cardini, Wojownik i rycerz, [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 2000, s. 102–103.

Wstęp

Wśród tych XI- i XII‑wiecznych warunków sprzyjających powstaniu epopei podkreślony został  szczególnie jeden: gdy się mówi o „teorii BédieraBédierBédiera”, prawie zawsze ma się na myśli tezę o roli dróg pielgrzymkowych [...]. Bédier zainteresował się lokalizacją legend epickich, odszukując miejsca, gdzie otaczano czcią groby – prawdziwe czy rzekome – dawnych bohaterów lub pozostałe po nich relikwie, gdzie przechowywano związane z nimi dokumenty. Sama Pieśń o Rolandzie wspomina o grobach Rolanda, Oliwiera i Turpina w kościele Saint‑Romain w Blaye, oraz o rogu‑olifancieróg‑olifantrogu‑olifancie pozostawionym przez Karola, w drodze powrotnej z Hiszpanii, na ołtarzu kościoła Saint‑Seurin w Bordeaux, i dodaje: „pielgrzymi, którzy tam chodzą, oglądaj go jeszcze”. [...] Podobnie ma się rzecz z bohaterami innych epopei: materialne znaki pamięci o nich sytuują się wzdłuż dróg pielgrzymkowych, zwłaszcza wokół sanktuariów, które nawiedzali pątnicy tłumnie wędrujący  do miejsc świętych – do Św. Jakuba w Compostelli, właśnie przez Blaye, Bordeaux i pirenejskie wąwozy [...], ale także do Rzymu i do lokalnych ośrodków kultu w samej Francji. W uproszczeniu hipoteza genetyczna wygląda mniej więcej tak: mnisi, mający dostęp do kronik [...], pragnąc przyciągnąć pielgrzymów do swoich kościołów, współpracują z żonglerami‑poetami, dostarczając im informacji o tych miejscowych pamiątkach i związanych z nimi tradycjach; w oparciu o ten skromny trzon historyczny żonglerzy tworzą epopei, śpiewając je na szlakach pielgrzymkowych, rozpowszechniając w całym kraju, rozsławiają tym samym owe sanktuaria.

2 Źródło: Wstęp, [w:] Anna Drzewiecka, Pieśń o Rolandzie, oprac. A. Drzewiecka, tłum. T. Żeleński (Boy), Wrocław 1991, s. XXX.

Franco Cardini Wojownik i rycerz

Roland, bohater chrześcijański i krewny Karola Wielkiego nie jest zupełnie pozbawiony wiarygodności historycznej, choć jest ona bardzo słabo poświadczona. Tym, co nas interesuje w tym miejscu, nie jest jednak fakt, czy postać o tym imieniu rzeczywiście istniała w kręgu Karola Wielkiego [...], lecz fakt, że jego śmierć w zasadzce w pirenejskim wąwozie w Roncevaux dała prawie natychmiast początek pewnej tradycji epickiej, która w XI wieku stała się paradygmatemparadygmatparadygmatem męczeństwa za wiarę. Jego ostatnie chwile, opowiedziane w pełnych wzruszenia słowach, są śmiercią świętego wasala Boga‑seniora; w ostatnich słowach palatynpalatynpalatyn zwraca się z prawdziwą pieśnią miłosną do miecza Durendala, którego rękojeść kryła cenne relikwie, a następnie w najwyższym geście wierności (fidelitas) ofiaruje prawą rękawicę Bogu, wznosząc ją ku niebu. To ostatnie natychmiast się otwiera, by umożliwić zstąpienie rzeszy aniołów, przyjęcie bohatera i zaprowadzenie go do bram raju. [...] Nie ulega wątpliwości, że aniołowie, którzy zstępują do hrabiego Rolanda i prowadzą go do nieba, nie są schrystianizowanymi WalkiriamiWalkirieWalkiriami, lecz są niewątpliwie aniołami chrześcijańskimi, przyodzianymi w zespół wartości ideologicznych i odczuć, jaki wprawdzie jeszcze wiele zawdzięcza dawnej tradycji wojennej przodków, ale znacznie więcej – eklezjologiieklezjologiaeklezjologii, czerpiącej inspiracje bardziej ze Starego niż z Nowego Testamentu [...].

3 Źródło: Franco Cardini, Wojownik i rycerz, [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goffa, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 2000, s. 106.

Aleksander Wit Labuda Apoteoza Rolanda i polska topika bohaterskiej śmierci

Topika heroicznej śmierci jest starsza od Pieśni o Rolandzie, a jej anonimowy autor nie całkiem wynalazł sposób, w jaki kazał umierać swojemu bohaterowi: wykorzystał motywy zapożyczone z antycznego eposu, z żywotów świętych męczenników, z ksiąg liturgicznych i pokutnych oraz z Biblii. Czerpał z zasobu motywów gotowych, który swą Pieśnią wzbogacił i który będzie wykorzystywany i wzbogacany przez pisarzy późniejszych.

4 Źródło: Aleksander Wit Labuda, Apoteoza Rolanda i polska topika bohaterskiej śmierci, „Pamiętnik Literacki” 1987, nr 78, s. 61.