Postępujący kryzys wewnętrzny

W drugiej połowie IV i w III w. p.n.e. ewolucja ustroju rzymskiego polegała na stopniowym wzroście znaczenia senatu. Najważniejszymi senatorami byli ekskonsulowie i inni dostojnicy, którzy zakończyli sprawowanie swoich urzędów. Senat miał prawo dyskutować nad problemami postawionymi przez konsula lub trybuna plebejskiego zwołującego sesję.

R19hyPnPTnK55

Obraz przedstawia dużą salę, w której znajduje się duża grupa mężczyzn w białych togach. Mężczyźni siedzą w ustawionych półkoliście ławach. Słuchają przemawiającego na środku sali mężczyzny.

Wielkie zyski z rzymskich podbojów płynęły przede wszystkim do kies wodzów (obecnych i byłych konsulów) i senatorów. Ci inwestowali pieniądze w ziemię w Italii, gdzie tworzyli latyfundialatyfundialatyfundia – wielkie majątki ziemskie. Doprowadziło to do drastycznego zmniejszenia stanu posiadania rolników i co za tym idzie – kryzysu armii rzymskiej. ponieważ obywatelskie wojsko rzymskie rekrutowało się z samodzielnych gospodarczo chłopów. Bezrolni obywatele przybywali do miasta Rzymu i zasilali szeregi warstwy zwanej proletariatem (od łac. proles – potomstwo, gdyż tylko to mogli dać państwu ludzie niepłacący podatków). Proletariusze, jak wszyscy obywatele rzymscy, otrzymywali od państwa zboże. Dodatkowe źródło dochodów zapewniała im także szerząca się powszechnie korupcjakorupcjakorupcja, jako że bogaci senatorowie kupowali ich głosy podczas wyborów.

RvwtQySKLD1gY1

Obraz przedstawia antyczną scenę rodzajową. Na schodach, przed budynkiem znajduje się Gajusz Grakchus otoczony grupą mężczyzn. Nieopodal niego siedzi kobieta trzymająca lewą dłonią nagie niemowlę. Kobieta wyciąga prawą rękę w kierunku Gajusza.

W latach 133–123 p.n.e. kryzys usiłowali zażegnać bracia Tyberiusz i Gajusz Grakchowie. Obaj, sprawując urząd trybuna plebejskiego, podjęli w odstępie 10 lat próby przeprowadzenia reformy rolnej kosztem rozparcelowaniaparcelacjarozparcelowania tych części latyfundiów, które w istocie były bezprawnie zagarniętą ziemią publiczną. Postulowali także oddanie nowych ziem – np. w Afryce, żyznej prowincji odebranej Kartagińczykom – pod kolonizację obywatelską. W wyniku oporu innych urzędników i senatorów (w większości użytkujących ziemię publiczną) plany reform upadły, a obaj Grakchowie zginęli w trakcie zamieszek (Tyberiusz w 133, a Gajusz w 121 r. p.n.e.).

Utworzenie armii zawodowej

R1T64Oypwi2yH1

Zdjęcie przedstawia marmurową rzeźbę głowy dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz i krótkie włosy. Na jego wysokim czole widoczne są poziome i pionowe zmarszczki. Nos mężczyzny jest duży, na czubku utrącony.

Napięcia wewnętrzne doprowadziły do osłabienia pozycji państwa na zewnątrz. W drugiej połowie II w. p.n.e. ciężkie wojny w Hiszpanii i Numidii obnażyły militarne kłopoty Rzymu. Obywatele z cenzusem majątkowym – czyli ci, których powoływano do armii – bardzo niechętnie podchodzili do długiej służby poza granicami Italii. Proletariusze natomiast nie podlegali poborowi. W tej sytuacji w ostatnim dziesięcioleciu II w. p.n.e. konsul Gajusz Mariusz dokonał reformy armii, tworząc wojsko zawodowe. Żołnierzami mogli być teraz wszyscy obywatele bez względu na majątek. Pełnili oni 20‑letnią służbę, a po jej ukończeniu otrzymywali działki ziemi. Armia została podzielona na legiony w sile 6 tys. żołnierzy, choć z reguły legion nie osiągał pełnego stanu liczbowego. Reforma doprowadziła też do wzrostu politycznego znaczenia wodzów armii. Zawodowi żołnierze często czuli się bardziej związani z nimi niż z republiką. Ponadto istotnym motorem działań wodzów stało się dążenie do zapewnienia ziemi weteranom. W 101 r. p.n.e. Mariusz na czele zreformowanej armii pokonał germańskie plemiona Cymbrów i Teutonów, które przez parę lat grasowały w północnej Italii.

R4RzmpbVaGWKT

Film nawiązujący do treści materiału Kryzys i upadek republiki.

Film nawiązujący do treści materiału Kryzys i upadek republiki.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18DfU0oR

Film nawiązujący do treści materiału Kryzys i upadek republiki.

Wpływ podbojów rzymskich na sytuację polityczną

Rb2wuofF7kV5n1

Rycina przedstawia trzydzieści pięć różnych insygniów legionów rzymskich. Są one ozdobione głównie postaciami ptaków, owiec, wilków, a niekiedy proporców, czy ludzkich dłoni.

Kolejnym znakiem kryzysu stał się w 91 r. p.n.e. bunt italskich sprzymierzeńców Rzymu, którzy domagali się przyznania im obywatelstwa rzymskiego. Italikowie mieli wyraźną przewagę militarną, senat przyznał więc obywatelstwo wiernym sojusznikom, a później tym Italikom, którzy w ciągu sześciu miesięcy przejdą na stronę Rzymu. Nieugiętych buntowników – zwłaszcza plemię Marsów – pokonał w 88 r. p.n.e. Lucjusz Korneliusz Sulla.

Nadanie obywatelstwa Italikom znacznie pomnożyło liczbę obywateli. Mieli oni jednak niewielką szansę uczestniczenia w życiu politycznym Rzymu, gdyż wymagało ono osobistego udziału w zgromadzeniach. Ustrój republikański, ukształtowany jeszcze w czasach, gdy Rzym był tylko miastem, w warunkach imperium zupełnie się już nie sprawdzał.

Reforma wojska uczyniła z armii zawodowej sprawne narzędzie w rękach wodzów. Fakt ten, jako pierwszy, próbował wykorzystać sam reformator, Mariusz. W latach 80. I w. p.n.e. doszło do wojny domowej między nim a Sullą. W trakcie walk Mariusz zmarł. W 82 r. p.n.e. Sulla zdobył Rzym, wymordował większość przeciwników i wymusił na senacie nominowanie go na dyktatora na czas nieokreślony. W 79 r. p.n.e. sam jednak ustąpił z tego urzędu.

Wielkie podboje Rzymu spowodowały napływ do Italii ogromnej liczby niewolników. Zatrudniano ich przede wszystkim w latyfundiach, w których najczęściej byli źle traktowani i wykorzystywani do ciężkiej pracy. Niewolnicy niewykwalifikowani kosztowali tak niewiele, że o nich nie dbano. Znacznie drożsi byli wykształceni niewolnicy greccy, zatrudniani jako nauczyciele domowi, czy też sprawni wojownicy, nadający się na gladiatorów. Złe traktowanie niewolników prowadziło nierzadko do wybuchów powstań niewolniczych. W 73 r. p.n.e. zaczęło się największe z nich, pod wodzą gladiatora Spartakusa. Dopiero po dwóch latach walk jego wojska pokonał Marek Licyniusz Krassus. W ramach represji ukrzyżowano wtedy podobno aż 20 tys. schwytanych niewolników.

Pierwszy triumwirat

RvfgmbP7hjn3z1

Zdjęcie przedstawia marmurowe popiersie dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz i krótkie włosy. Na jego czole widoczne są poziome i pionowe zmarszczki. Nos mężczyzny jest duży.

Po utworzeniu armii zawodowej wewnętrzne kłopoty Rzymu w mniejszym stopniu przeszkadzały kontynuowaniu ekspansji zewnętrznej. W 73 r. p.n.e. wybuchło największe w historii Rzymu powstanie niewolników, dowodził nim gladiator Spartakus. Zmagania Rzymian z buntownikami wykorzystał Mitrydates VI, król Pontu (państwa leżącego na północno wschodnich wybrzeżach Azji Mniejszej), który zlikwidował syryjskie państwo Seleukidów i zagarnął wschodnie prowincje rzymskie. Władca pontyjski został sprowokowany przez agresywną politykę republiki. Po latach niepowodzeń w wojnie z Mitrydatesem senat mianował wodzem na Wschodzie Gnejusza Pompejusza, ten zaś w latach 66–63 p.n.e. pokonał wszystkich wschodnich wrogów Rzymu oraz przekształcił Pont, Syrię i Judeę w prowincje rzymskie. Potężną postacią w ówczesnym Rzymie był również Marek Licyniusz Krassus. Często określa się go mianem „najbogatszego człowieka w Rzymie”. Majątku dorobił się sam, zajmując się m.in. nie do końca legalnym w stolicy procederem pożyczania znacznych sum pieniędzy na procent. Pod względem wojskowym Krassusowi daleko było jednak do osiągnięć Pompejusza. Popularni i majętni politycy rywalizowali między sobą o władzę i wpływy. Z pomocą przyszedł ambitny i pochodzący ze starego rodu Gajusz Juliusz Cezar, który miał dość bliskie relacje z Krassusem i któremu udało się pogodzić obu polityków. Cezar przez wiele lat piastował różne urzędy: był kwestorem, edylem kurulnym, a także kuratorem Via Appia, czyli drogi z Rzymu do Kampanii. Udało mu się jednak uzbierać kapitał polityczny i wyrósł na jednego z najbardziej wpływowych polityków ludowych (popularów) w Rzymie. W 60 r. p.n.e. wraz z Krassusem i Pompejuszem utworzył triumwirattriumwirattriumwirat (łac. trium – trzech, virum – mężów), aby sprawować kontrolę nad państwem rzymskim. Był to kolejny przypadek pogwałcenia ustroju republikańskiego. Triumwirowie wyznaczali sobie różne zadania. W latach 58–52 p.n.e. Cezar dokonał podboju całej Galii, Krassus natomiast wyprawił się na Wschód przeciw Partom – wschodnim sąsiadom imperium, ale w 53 r. p.n.e. poniósł klęskę i zginął.

Po śmierci Krassusa Pompejusz został jedynym konsulem i zaczął okazywać jawną wrogość Cezarowi. W 49 r. p.n.e. Cezar, mając do dyspozycji legiony, z którymi podbił Galię, przeprawił się przez rzekę Rubikon – północną granicę Italii, której wodzom nie wolno było przekraczać z wojskiem – i zajął Rzym. Pompejusz uciekł na Wschód, a Cezar został dyktatorem i panem Zachodu. Wojna między byłymi triumwirami rozstrzygnęła się w 48 r. p.n.e. w bitwie pod Farsalos w greckiej Tesalii. Cezar pokonał tam wojska Pompejusza, podporządkował sobie Wschód i stał się jedynym władcą imperium.

Drugi triumwirat. W stronę jednowładztwa

Władza Cezara nad Rzymem napotykała opór ze strony senatorów, którzy obawiając się otwarcie przeciwstawić dyktatorowi, zawiązali spisekspisekspisek. Podejrzewano go bowiem, że chce zostać królem Rzymu. 15 marca 44 r. p.n.e. spiskowcy z Kasjuszem i Brutusem na czele zamordowali Cezara. W odpowiedzi zwolennicy zabitego dyktatora: Marek Antoniusz, Marek Lepidus i Gajusz Oktawiusz zawiązali drugi triumwirat. Dwaj pierwsi byli bliskimi współpracownikami Cezara. Trzeci w chwili śmierci dyktatora miał zaledwie 18 lat, był jednak ciotecznym wnukiem Cezara. Dyktator w swoim testamencie usynowił go i uczynił spadkobiercą, Oktawiusz przyjął wówczas nazwisko Gajusz Juliusz Cezar Oktawian. Po zawarciu triumwiratu cezarianie rozpoczęli walkę z zabójcami dyktatora. Kasjusz i Brutus wraz z większością senatorów uciekli na Wschód. W 42 r. p.n.e. pod Filippi w Macedonii połączone wojska triumwirów odniosły zwycięstwo nad armią wierną senatowi. Zwycięzcy podzielili imperium: Oktawian objął władzę na Zachodzie, Antoniusz na Wschodzie, a Lepidus w Afryce, Italia miała pozostać wspólna.

RnBLpcS8QNx8F

Obraz przedstawia antyczną scenę rodzajową. W dużej, pałacowej sali znajduje się grupa mężczyzn z rzymskich togach. Na pierwszym planie, tuż obok dużego marmurowego posągu, widoczny jest upadający Juliusz Cezar. Jest on atakowany przez znajdujących się obok niego mężczyzn. Mężczyźni trzymają w rękach noże, miecze. W innych częściach sali znajdują się kolejni mężczyźni. Część z nich z niedowierzaniem i strachem przygląda się scenie morderstwa.

Kolejną wojnę domową rozpoczął Oktawian, zajmując Italię, a następnie odsuwając od władzy Lepidusa. 1 sierpnia 31 r. p.n.e. w pobliżu przylądka Akcjum w zachodniej Grecji flota Oktawiana stoczyła decydującą bitwę z siłami morskimi Marka Antoniusza i jego żony, królowej Egiptu Kleopatry. Starcie pozostało nierozstrzygnięte. Mimo to flota i armia Antoniusza przeszły na stronę Oktawiana. Zapewne był to m.in. efekt ofensywy propagandowej pana Zachodu, który przedstawiał samego siebie jako obrońcę rzymskich wartości walczącego ze zhellenizowanym przeciwnikiem. W 30 r. p.n.e. Antoniusz i Kleopatra oblężeni w Aleksandrii popełnili samobójstwo. Całe imperium oraz Egipt znalazły się w ręku Oktawiana.

Słownik

Słowa kluczowe

Gajusz Juliusz Cezar, Marek Licyniusz Krassus, republika rzymska, upadek republiki rzymskiej, triumwirat, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia

Beard M., SPQR. Historia starożytnego Rzymu, przeł. N. Radomski, Poznań 2016.

Graczkowski A., Armia rzymska w okresie schyłku republiki, Toruń 2009.

Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

Linderski J., Śmierć Tyberiusza Grakcha, Xenia Posnaniensia 2.1, Poznań 1997.

Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.

Chomicki G., Sprawski S., Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.

Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta. Księgi XLI–XLV, przeł. M. Brożek, Wrocław 1982.

Plutarch, Żywoty sławnych mężów, przeł. M. Brożek, Wrocław 1977.

Polibiusz, Dzieje, t. 2, przeł. S. Hammer, Wrocław 2005.