Wspierać czy walczyć?

Wybuch wojny rosyjsko‑japońskiejwojna rosyjsko‑japońskawojny rosyjsko‑japońskiej w 1904 r. oraz rewolucja w Rosji w 1905 r.rewolucja 1905 r.rewolucja w Rosji w 1905 r. wywołały duży odzew na ziemiach polskich. Wśród partii politycznych pojawiły się różne koncepcje odnośnie do tego, w jaki sposób ustosunkować się do tych wydarzeń. Konserwatyści skupiający się w Stronnictwie Polityki RealnejStronnictwo Polityki RealnejStronnictwie Polityki Realnej wyrażali przekonanie, że car w zaistniałej sytuacji będzie bardziej skłonny do ustępstw politycznych i narodowych wobec Polaków. Z tych względów zdecydowali się na udzielenia poparcia Rosji w jej konflikcie z Japonią. Wyrazem tej polityki było m.in. zakupienie i przekazanie na potrzeby armii pociągu sanitarnego. Podobny stosunek w obliczu konfliktu rosyjsko‑japońskiego prezentowała Narodowa DemokracjaNarodowa DemokracjaNarodowa Demokracja. Narodowcy pod przywództwem Romana Dmowskiego chcieli wykorzystać wydarzenia w Rosji, aby uzyskać autonomię w ramach Imperium Rosyjskiego. Nie wierzyli natomiast w to, że w ich wyniku może nastąpić rewolucyjna zmiana postawy zaborcy wobec Polaków.

Odmienne podejście prezentowali socjaliści. Działacze SDKPiLSDKPiL – Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i LitwySDKPiL, z Różą Luksemburg na czele, wybuch wojny, a potem rewolucji uznali za początek rewolucji światowej, która powinna połączyć we wspólnym wysiłku wszystkich robotników, zarówno polskich, jak i rosyjskich. Politycy związani z Polską Partią Socjalistyczną, z Józefem Piłsudskim na czele, w wydarzeniach w Rosji widzieli zaś szansę na uzyskanie niepodległości. Z czasem wśród tych działaczy doszło do rozłamu i część tzw. młodych zaczęła uznawać priorytet rewolucji nad sprawą niepodległościową.

RjNMFdDF6UNGY

Ilustracja przedstawia zapisany tekst następującej treści. Regulamin Organizacji Bojowej PPS. 1. Celem OB jest: a) wykonywanie różnego rodzaju aktów rewolucyjnych, których wymaga taktyka rewolucyjna PPS; b) kierowanie przygotowaniami technicznymi do przyszłej walki zbrojnej. 2. Członkiem OB może być każdy z członków PPS, o ile uzna za obowiązujący dla siebie niniejszy regulamin i został do OB przyjęty przez Wydział Bojowy lub jego pełnomocników. 3. Oprócz obowiązków ogólnych, jako członka PPS, członek OB zobowiązuje się do: a) ścisłej konspiracji w sprawach bojowych, jak na zewnątrz, jak i wewnątrz; b) posłuszeństwa dla władz bojowych we wszystkich czynnościach, związanych z celami OB; c) pomocy wzajemnej, wypływającej z braterskiego, szczerego stosunku między sobą; d) skrupulatnej akuratności w wypełnianiu chociażby najdrobniejszych czynności bojowych. 4. Każdy członek OB ma prawo w każdej chwili, z wyjątkiem podczas akcji, zakomunikować Wydziałowi lub jego pełnomocnikowi o swoim postanowieniu wystąpienia ze składu OB, przy czym po zdaniu odpowiedniego sprawozdania oraz majątku partyjnego będącego w jego rozporządzeniu. Koniec treści.

RGUmRRDfyKmTt

Ilustracja przedstawia okładkę czasopisma Kraj z września 1903 roku. Znajduje się na niej tekst. Są to głównie ogłoszenia i reklamy.

„Gdy roboczy lud ginie z głodu…”*

Indeks dolny *Warszawianka, tekst dostępny: wikipedia.org. Indeks dolny koniec_{*Warszawianka, tekst dostępny: wikipedia.org.}

Wojna rosyjsko‑japońska doprowadziła do kryzysu ekonomicznego w Królestwie Polskim i na ziemiach zaboru rosyjskiego. Przedsiębiorstwa przemysłu włókienniczego, produkujące głównie na potrzeby rynków rosyjskich i dalekowschodnich, straciły znaczną część odbiorców. Zwolniono ok. 100 tys. robotników, a ponad 250 tys. zredukowano pensje, które i tak były bardzo niskie. Sytuację klasy robotniczej pogarszał fakt, że jej przedstawiciele nie mieli zagwarantowanych żadnych praw, które na zachodzie Europy były już standardem. Na ziemiach polskich obowiązywał zakaz zakładania związków zawodowych oraz strajkowania, nie istniało też żadne ustawodawstwo chroniące robotnika. W tej grupie narastało więc niezadowolenie. Stopniowo wykorzystywać je zaczęły organizacje spiskowe. Od połowy 1904 r. dochodziło w Warszawie do demonstracji i napadów na posterunki żandarmerii. Był to pierwszy krok ku wskrzeszeniu idei walki zbrojnej z zaborcą. Demonstranci w odpowiedzi na ataki policji otworzyli ogień i po raz pierwszy od czasów powstania styczniowego na ulicach stolicy doszło do zamieszek. Napięcie osiągnęło punkt kulminacyjny na przełomie stycznia i lutego 1905 r.

R192rkBqaNTjP

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę z zaciśniętą pięścią. Pod nim znajduje się młot i szarfa z napisem Cześć męczennikom. Po lewej stronie ilustracji jest wybuch. Po prawej grupa ludzi.

Za wolność i równość

Przez ziemie polskie przetoczyła się fala strajków i wystąpień. Stan wrzenia rozprzestrzenił się szybko na inne ośrodki w Królestwie Polskim, m.in. Łódź i Zagłębie Dąbrowskie. W strajkach, do których wówczas doszło, brało udział ponad 400 tys. osób. Robotnicy domagali się poprawy warunków pracy i płacy, żądali wprowadzenia ośmiogodzinnego dnia pracy oraz ustawodawstwa chroniącego pracowników. Wśród haseł pojawiały się też te wzywające do obalenia caratu, powołania parlamentu i ustanowienia republiki demokratycznej. Działania robotników były wspierane przez akcje bojowe działaczy PPSPPS – Polska Partia SocjalistycznaPPS, którzy organizowali napady na kasy pocztowe, więzienia, urzędy, a także zamachy na carskich urzędników.

RJHdH2OteiaYP

Ilustracja przedstawia wykolejone wagony pociągu, z których rzeczy wynoszą uzbrojeni mężczyźni. Jeden trzyma flagę z napisem PPS.

Oto jaki opis strajków w Zagłębiu Dąbrowskim w 1905 r. otrzymał w raporcie generał‑gubernatorgenerał‑gubernatorgenerał‑gubernator warszawski Gieorgij Skałon:

Do robotników dołączyli studenci i urzędnicy szkół średnich, żądali przywrócenia języka polskiego w nauczaniu i zniesienia policyjnego nadzoru w szkolnictwie. Postulat wprowadzenia języka ojczystego w gminach i szkołach elementarnych pojawił się również w środowisku włościanwłościaninwłościan. Wyrazem ich aktywności i wzrostu świadomości było utworzenie w listopadzie 1904 r. pierwszej włościańskiej organizacji politycznej – Polskiego Związku Ludowego. W strajkach uczestniczyła także inteligencja. Na przykład dziennikarze i artyści domagali się zniesienia cenzury. Ogółem w latach 1905–1906 na ziemiach polskich miało miejsce ok. 7 tys. strajków i wystąpień o podobnym charakterze, a zaangażowało się w nie 1,3 mln osób. Był to ruch masowy, łączący przedstawicieli różnych grup społecznych, którzy domagali się zarówno praw socjalnych, jak i swobód narodowych.

RKW5Uvxz5Ieru

Zdjęcie przedstawia skałę, na której jest tablica z inskrypcją. Treść inskrypcji: Uczestnikom strajku 1905 roku walczącym o polską szkołę.

RJn65QiVeKkTk

Ilustracja przedstawia tekst. Towarzysze! Obywatele! W dniu 15 sierpnia w woli Rewolucji, z rąk członków naszej bojowej organizacji zginęło naraz w wielu miejscach kraju parę dziesiątków szczególnie złośliwych i szkodliwych sług carskich. Twarda ręka rewolucji musiała znów podruzgotać okrutnie wiele carskich żywych narzędzi tortur i mordu. Kula Rewolucjonisty zaświstała groźnie ostrzegawczo i karząco w powietrzu dusznym od ucisku i gwałtu. Gdy, rozpędziwszy Dumę carską, horda czynownicza mobilizowała się do nowego najścia na Rosję, gdy i u nas w Polsce oczekiwać trzeba było rozjuszenia się represji, rzuciliśmy jej u siebie groźne ostrzeżenie. Rewolucja, przypominaliśmy — jest żywiołem, który musi zdruzgotać i zdruzgoce w proch stary porządek. Brytany carskie, które spróbują wieszać się u jej odzienia, kąsać ją z tyłu, kłapać jej zębami koło gardła, zostaną zaiste śmiertelnie ranione. Groźbę tę przyszło wcielać w czyn! Trzeba było przypomnieć szajce zbirów carskich te obronne funkcje rewolucji. Nie chcąc, by jego wysiłek rewolucyjny zemdlał całkiem i zeszedł na marne, nie chcąc utracić wiary w siebie, proletariat nie mógł i nie może cierpieć, by bezmyślnymi obławami wyrywano ciągle z jego szeregów tysiące ofiar, by je pozbawiano wszystkich warunków ludzkiego żywota w okropnych lochach, by katowano po cyrkułach, by jeszcze po miesiącach więzienia (jak to było niedawno w fortach cytadeli) wpadano nocą i znęcano się okropnie nad śpiącymi! Proletariat musi od czasu do czasu tej ohydnej bandzie rzucać swoje dosyć! Walka rewolucyjna z caratem przyjmuje formy coraz ostrzejsze. Wzbierająca energia żywiołu szuka sobie drogi wyładowania. Przybierając coraz czynniejszy, gwałtowniejszy charakter, walka ludu z rządem carskim dezorganizuje, podkopuje i rujnuje całe rusztowanie rządowe, zmienia je stopniowo codzienną morderczą robotą swoją w bezładną kupę gruzów. Rewolucja odbiera rządowi wojsko, zabija jego policję. Prędzej czy później cała rewolucja pójść będzie musiała tym torem: będzie usuwała, niszczyła, wykorzeniała. Przy ostatniej akcji zginęło, niestety, i kilku żołnierzy. Starano się tej fatalności uniknąć. Odezwą, skierowaną do wojska uprzedzono żołnierzy, by nie stawali czynnie w obronie nienawistnych ludowi siepaczy. Niektórzy żołnierze dali posłuch temu wezwaniu. Tym nie stało się nic. Innych próbowano rozbrajać, co się w paru wypadkach udało. I tylko w wypadku koniecznej obrony życia zabijano żołnierzy. Ani jeden ze sprawców tak licznych zamachów nie dostał się do rąk władzy. Dłoń rewolucjonistów, mimo że tępiła nienawistną ludowi policję, starała się trafiać tylko najbardziej szkodliwe, znane i zapamiętane jednostki. Natomiast carska dzicz rozpasała się w sposób bezecny. Nieszczęsną ofiarą jej mściwej chuci padło wielu ludzi. Całe okrucieństwo i bezmyślność rządowej represji rozjaśniła w pełnym blasku: nie ujęto ani jednego sprawcy, ale pomordowano, połapano, poraniono i pobito kogo dało się trafić i ująć. Bezmyślna bestia tym razem dała tylko folgę swej chęci zemsty i pragnieniu krwi, wszystko jedno czyjej. W godzinę po zamachu na III cyrkuł w Łodzi ostrzeliwano salwami wszystkie sąsiednie ulice. W Warszawie, jeszcze nazajutrz, w żydowskich zwłaszcza dzielnicach rozbestwiała się sfora carska. Nieznośna dzikość, ślepa bezcelowość i zupełna bezsilność represji carskiej jeszcze raz ujawnioną została w sposób jaskrawy. Krew przypadkowych ofiar okrywa obóz rewolucyjny żałobą, ale rewolucja iść musi niezachwiana i nieustraszona swoją drogą, chcąc by zakwitła wolność na krwawych zgliszczach caratu! Precz ze zwierzęcą zgrają carską! Precz ze stanem wojennym! Precz ze starym porządkiem! Niech żyje ostra walka rewolucyjna! Niech żyje Socjalizm! Centralny Komitet Robotniczy Polskiej Partii Socjalistycznej. Warszawa, 16 sierpnia.

Carska odpowiedź

Stopniowo carat zaczął przystępować do kontrofensywy. Ustępstwa nadane na mocy manifestu październikowegomanifest październikowymanifestu październikowego i utworzenie Dumy PaństwowejDuma PaństwowaDumy Państwowej miały charakter tymczasowy. Nowy premier i minister spraw wewnętrznych Piotr Stołypin zainicjował rządy silnej ręki, oparte na represjach. Polscy musieli pożegnać się z nadziejami na otrzymanie autonomii. Władze przystąpiły do brutalnego tłumienia wystąpień na ziemiach polskich. Generał‑gubernator warszawski Gieorgij Skałon ogłosił stan wojenny, co dało mu możliwość karania uczestników protestów bez wyroków sądowych. Demonstracje rozpędzano, czemu towarzyszyły bardzo brutalne akcje policji, podczas których padali zabici i ranni. Wiele osób trafiło do więzień i następnie zostało straconych. W parze z akcjami władz carskich szły działania podejmowane przez właścicieli fabryk. Osoby, które brały udział w strajkach, zwalniano z pracy oraz odbierano im przyznane prawa socjalne. Podstawową bronią stało się stosowanie tzw. lokautulokautlokautu, czyli zamykanie drzwi fabryk przed robotnikami, połączone z masowym zwalnianiem pracowników.

RNf2oCLl0IA2r

Zdjęcie przedstawia wysoki pomnik. Na czterech wysokich słupach znajdują się daty: 1905, 1906, 1907. U podstawy pomnika znajduje się płaskorzeźba, która przedstawia ludzi. Przed pomnikiem jest betonowy plac. Za pomnikiem są drzewa.

Powoli słabła wola walki wśród Polaków. Z jednej strony było to spowodowane represjami carskimi i działaniami właścicieli fabryk, z drugiej zaś rozbiciem ruchu na tych, którzy żywili nadzieje na realizację postulatów narodowych, i tych, wśród których zaczęły dominować hasła socjalne i idee współdziałania z robotnikami rosyjskimi w imię wspólnej rewolucji internacjonalistycznej.

R1bT1bOYfKxAh

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jest łysy i ma wąsy. Ubrany jest w mundur z wieloma medalami.

Ku zmianom

Pomimo represji w latach 1905–1906 doszło na ziemiach polskich do wielu zmian. Władze carskie po raz pierwszy od czasów rozbiorów poczyniły na rzecz Polaków szereg ustępstw. Szczególne znaczenie miały te w dziedzinie oświaty i kultury. Na wiosnę 1905 r. car wprowadził ukaz tolerancyjnyukaz tolerancyjnyukaz tolerancyjny, który zakończył okres dyskryminacji wyznań rzymskokatolickiego i greckokatolickiegowyznanie greckokatolickiegreckokatolickiego. W szkołach niepaństwowych usunięto ograniczenia dotyczące posługiwania się językiem polskim. W ciągu kilku lat powstało na ziemiach polskich ok. 250 szkół prywatnych z językiem ojczystym jako wykładowym, do których uczęszczało 50 tys. uczniów. Szczególnie zasłużyła się Polska Macierz SzkolnaPolska Macierz SzkolnaPolska Macierz Szkolna, organizacja o charakterze kulturalno‑oświatowym, za sprawą której w krótkim czasie została założona sieć szkół elementarnych, bibliotek i czytelni. Wraz z załamaniem rewolucji w 1907 r. wiele z tych zdobyczy została cofnięta, język rosyjski powrócił np. do szkół gminnych, a Polska Macierz Szkolna została rozwiązana.

R6fWCCZ2zwOt9

Zdjęcie przedstawia emblemat. Na środku znajduje się orzeł stojący na zwoju papieru. Za nim znajduje się płonąca pochodnia. Wokół emblematu jest napis: Polska Macierz Szkolna 1905–1930.

Trwałym osiągnięciem natomiast okazało się prawo o stowarzyszeniach. Dzięki temu w Królestwie Polskim rozkwitły organizacje różnego typu: robotnicze, inteligenckie, twórcze i naukowe, np. powstały Warszawskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Miłośników Historii, Towarzystwo Biblioteki Publicznej oraz Towarzystwo Kursów Naukowych, które było namiastką polskiego uniwersytetu. Dodatkowo dzięki wprowadzeniu ustawodawstwa dotyczącego ochrony pracowników nastąpiła pewna poprawa warunków pracy i płacy robotników.

RP4scm2pvwveB

Ilustracja przedstawia pieczęć. Na środku siedzi kobieta w todze, która czyta zapisany tekst na kartce. Pod nią jest sowa. Obok znajduje się napis A genio lumen. Wokół pieczęci jest napis: Towarzystwo Naukowe Warszawskie.

Na fali wydarzeń rewolucyjnych w Rosji car wydał jesienią 1905 r. manifest październikowy, na mocy którego została powołana Duma. W wyborach do niej uczestniczyli również Polacy, zyskali swoje przedstawicielstwo parlamentarne i możliwość zabierania głosu na forum politycznym. W ten sposób polscy politycy (głównie związani z endecją) zdobywali doświadczenie polityczne i znaczenia tego nie umniejsza nawet fakt, że w wyniku uchwalenia nowej ordynacji do Dumy Państwowej Polacy stracili aż dwie trzecie mandatów.

R11ql4jyCecJa

Zdjęcie przedstawia pięciu mężczyzn w garniturach. Siedzą przy stole. Trzymają gazetę i dokumenty.

Mimo że wiele osiągnięć z lat 1905–1907 zostało cofniętych lub ograniczonych, to jednak doprowadziły one do aktywizacji społeczeństwa polskiego, które masowo brało udział w różnych manifestacjach. Konflikty polityczne i społeczne, do których doszło w latach rewolucji na ziemiach polskich, spowodowały także zasadnicze zmiany w partiach politycznych. Na przykład w 1906 r. w PPS nastąpił rozłam na PPS‑Frakcję RewolucyjnąPPS‑Frakcja RewolucyjnaPPS‑Frakcję Rewolucyjną z Józefem Piłsudskim na czele i PPS‑LewicęPPS‑LewicaPPS‑Lewicę.

O skutkach rewolucji 1905 r. na terenie Rosji i ziem zaboru rosyjskiego opowiada historyk Bartłomiej Gajos.

RyI2i0MkjcB2u

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Polityka władz carskich. Skutki rewolucji 1905 roku.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Polityka władz carskich. Skutki rewolucji 1905 roku.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18ZbMrj8

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Polityka władz carskich. Skutki rewolucji 1905 roku.

Słownik

Słowa kluczowe

rewolucja 1905 r., strajki, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami, Józef Piłsudski

Bibliografia

A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.

F. Tych, Rok 1905, Warszawa 1990.

R. Śniegocki, Historia od kongresu wiedeńskiego do I wojny światowej, cz. 2, Nowa Era, Warszawa 2004.

Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2002.