Przeczytaj
Przegrane wojny, niezaspokojone ambicje
Po stłumieniu Wiosny Ludów, w tym wielkiego powstania na Węgrzech (w latach 1848–1849), rządy cesarza Franciszka JózefaFranciszka Józefa (1848–1916) wróciły na tory konserwatywnego absolutyzmuabsolutyzmu. Jednak silna pozycja cesarza była pozorna. Władzę monarszą wspierała arystokracja i burżuazjaburżuazja niemiecka, silna w Austrii i Czechach, ale nie w pozostałych państwach monarchii.
Przyczyną nowych kryzysów były sprawy zjednoczenia Włoch i Niemiec. W 1859 r. włoski Piemont zdobył silnego sojusznika w postaci Francji Napoleona III i wspólnie z nią w krwawej wojnie pokonał Austrię. Franciszek Józef musiał się zgodzić na oddanie Piemontowi Lombardii, choć zachował Wenecję. Włosi ogłosili powstanie zjednoczonego królestwa, a w Cesarstwie Austriackim nastał kryzys. Zażegnać go miała reforma ustrojowa przygotowana m.in. przez ministra spraw wewnętrznych, Polaka w służbie cesarskiej, Agenora GołuchowskiegoAgenora Gołuchowskiego. Reformę ogłoszono w październiku 1860 r., wydając tzw. dyplom październikowy. Zgodnie z tym dokumentem władza miała zostać zdecentralizowana i podzielona między Radę Państwa a sejmy krajowe. Państwo miało stać się de facto federalistycznefederalistyczne. Nowemu porządkowi sprzeciwili się jednak nie tylko Niemcy, ale również Węgrzy, którzy obawiali się usamodzielnienia innych narodów zamieszkujących Królestwo Węgier. Reforma nie weszła więc realnie w życie, a wkrótce ogłoszono tzw. patent lutowy (26 lutego 1861 r.), który wzmacniał władzę Rady Państwa, a marginalizował znaczenie sejmów krajowych. Nowy ustrój nie działał jednak sprawnie, ponieważ Radę bojkotowali Węgrzy, a w 1863 r. wycofali swoich przedstawicieli także Czesi i Chorwaci. Dwa lata później cesarz zawiesił patent, a tymczasem Austrią wstrząsnęła kolejna wojna.
Król pruski Wilhelm Hohenzollern (przyszły cesarz Niemiec Wilhelm I), kanclerz Otto von Bismarck i głównodowodzący armią pruską gen. Helmuth von Moltke obserwują przebieg bitwy pod Sadową.
Jak myślisz, który moment bitwy jest przedstawiony na obrazie?
Kolejnym problemem stała się sytuacja w Niemczech. Tradycyjnie Habsburgowie, jako cesarze, przewodzili dawnej Rzeszy Niemieckiej, a po 1815 r. Związkowi NiemieckiemuZwiązkowi Niemieckiemu. Jednak coraz silniejsze niemieckie tendencje zjednoczeniowe wykorzystywały głównie Prusy, ponieważ rząd Franciszka Józefa nie popierał nacjonalistycznej retoryki. Zachowawcza polityka Austrii w Niemczech doprowadziła do tego, że Prusy całkowicie przejęły inicjatywę. Kanclerz pruski Otto von Bismarck doprowadził najpierw do wojny Prus i Austrii z Danią o księstwa Szlezwiku i Holsztynu (1864 r.), a następnie sprowokował Austrię do wojny, w wyniku której Prusy zajęły część państw północnoniemieckich, w tym Hanower i Holsztyn. Decydująca o losach wojny była inwazja pruska na austriackie Czechy, gdzie pod Sadową doszło do wielkiej bitwy (3 lipca 1866 r.), zakończonej zupełną klęską Austrii. Bismarck obawiał się interwencji Francji i Rosji i chciał mieć w przyszłości Austrię za sojusznika, dlatego podyktował Wiedniowi łagodne warunki. Austria nie musiała oddawać Prusom żadnych ziem, jedynie Włochom odstąpiła Wenecję, ale pozycja Habsburgów w Niemczech upadła i Prusy dokończyły dzieła zjednoczenia po wojnie z Francją (prowadzonej w latach 1870–1871).
Mocarstwo na rozdrożu
Porażka wstrząsnęła monarchią, która musiała teraz poczynić realne ustępstwa. Cesarz postanowił ustabilizować swoją władzę poprzez wsparcie się dodatkowo na drugim największym narodzie monarchii – Węgrach. Dla węgierskiej szlachty ważniejsze od niepodległości było zachowanie konserwatywnego charakteru państwa i przewagi nad pozostałymi narodami Królestwa Węgier: Słowakami, Rumunami, Serbami i Chorwatami. Wykorzystał to Franciszek Józef, który przekształcił w latach 1867–1868 austriackie państwo w dualistyczną monarchiędualistyczną monarchię austro‑węgierską. W lutym 1867 r. doszło do podpisania ugody: przywrócono konstytucję węgierską z 1848 r., na mocy której Budapeszt odzyskał niezależny parlament i rząd. Wspólny pozostał władca, który był cesarzem w Austrii i królem na Węgrzech. Ziemie austriackie zwano od granicznej rzeki Litawy Przedlitawią, a węgierskie – Zalitawią.
W grudniu 1867 r. uchwalono konstytucję, która nadała ustrój austriackiej części państwa (ustanawiając monarchię konstytucyjnąmonarchię konstytucyjną) i ustaliła sposób zarządzania wspólnymi sprawami: wojskowymi, polityką zagraniczną, handlową (cłacła) i monetarną. Ponadto w 1868 r. Wiedeń doprowadził do ugody między Węgrami a Chorwatami, w której Węgrzy uznali autonomię Chorwacji.
Budynek węgierskiego parlamentu wybudowano w latach 1885–1904. Położony nad Dunajem gmach jest jednym z największych budynków parlamentów na świecie i od razu stał się jednym z symboli państwa węgierskiego. W jakim stylu został wybudowany?
Nowy ustrój ustanowiony w wyniku reform lat 60. XIX w. miał zapewnić państwu stabilizację, ale jak to często bywa z kompromisami – nie zadowolił wszystkich. Monarchia zapewniła wprawdzie spory zakres swobód obywatelskich oraz autonomię kulturalną poszczególnym krajom, jednak nie w równym zakresie. Cesarz szukał poparcia przede wszystkim wśród arystokracji i kół konserwatywnych. Franciszek Józef rzeczywiście zyskał poparcie Węgrów, którym dał wolną rękę w ramach ich królestwa. Mimo to współpraca między obydwiema monarchiami nie zawsze przebiegała gładko. Austriacy uważali, że Węgrzy mają zbyt mały udział we wspólnych wydatkach (opłacali 30 proc. wspólnego budżetu). Węgrzy za to usiłowali poszerzyć swoją niezależność. Cesarz szantażował jednak węgierską elitę groźbą wprowadzenia wyborów powszechnych, po których mogłaby ona stracić większość w parlamencie. Ta świadomość bycia w mniejszości trzymała węgierską arystokrację blisko habsburskiego tronu i zniechęcała Węgrów do poszerzania granic imperium, aby nie zwiększać udziału ludności niewęgierskiej w państwie. Na tym tle trwał spór z rządem w Wiedniu, który chciał kontynuować ekspansję na Bałkanach. W 1878 r. wojska austro‑węgierskie zajęły Bośnię i Hercegowinę, którą oficjalnie włączono do państwa dopiero w 1908 r.
Największym spoiwem monarchii pozostawał sam cesarz‑król Franciszek Józef. Jego długie, 68‑letnie panowanie, obowiązkowość i oddanie sprawom państwa przysparzały mu popularności i podnosiły jego autorytet. Problemem była jednak sprawa sukcesji i liczne tragedie, które dotknęły rodzinę cesarską. Maksymilian, brat Franciszka Józefa, wyprawił się do Meksyku i ogłosił się tam cesarzem, szybko jednak został pokonany w wojnie domowej i rozstrzelany (1867 r.). Jedyny syn cesarza i następca tronu Rudolf popadł w konflikt z ojcem, ponieważ nie podzielał jego konserwatywnych poglądów. Ostatecznie w niewyjaśnionych okolicznościach w 1889 r. popełnił samobójstwo. Kolejny następca tronu, którym był młodszy brat cesarza, Karol Ludwik, zmarł na tyfus w 1896 r. Dwa lata później ukochaną żonę cesarza, Elżbietę, zamordował w Szwajcarii anarchista. Bratanek cesarza i następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand, poślubił zwykłą hrabiankę, co doprowadziło do konfliktu z cesarzem i uznania związku za morganatycznymorganatyczny – ich wspólne dzieci zostały pozbawione praw do tronu. Gdy arcyksięcia zamordowano w Sarajewie (w 1914 r.), kolejnym następcą został bratanek Franciszka Ferdynanda – Karol I.
Franciszek Józef objął tron w 1848 r. w wieku zaledwie 18 lat, po abdykacji swojego stryja Ferdynanda I. Na powyższej fotografii z 1860 r. cesarz stoi po lewej, a na pierwszym planie siedzi jego żona Elżbieta Bawarska z synem Rudolfem i córką Gizelą, na prawo rodzice Franciszka Józefa: arcyksiężna Zofia i arcyksiążę Franciszek Karol. Za nimi stoją kolejno bracia cesarza (od lewej): Maksymilian z żoną Marią Charlottą, Ludwik Wiktor i Karol Ludwik.
Czy to jest nasz cesarz? Narody imperium
Pozycja poszczególnych narodów cesarstwa‑królestwa była bardzo różna, tak jak ich stosunek do władz w Wiedniu i Budapeszcie oraz do samego monarchy. Uprzywilejowane miejsce zajmowali oczywiście Niemcy i Węgrzy. Franciszka Józefa popierali również Polacy, którzy uzyskali w ramach Galicji szeroką autonomię. Czesi i Słoweńcy natomiast czuli się dyskryminowani. Ich języki narodowe długo nie były uznawane w administracji i szkolnictwie, ponieważ uważano, że kraje te są niemieckojęzyczne. Niezadowolone pozostały także inne narody imperium, które wraz z rozwojem idei nacjonalistycznych coraz wyraźniej dystansowały się od monarchii lub walczyły o przetrwanie wobec nasilających się akcji wynaradawiających. Dotyczyło to przede wszystkim narodów Zalitawii, gdzie mniejszości narodowe znalazły się pod silną presją madziaryzacjimadziaryzacji. Węgrzy, którzy niedawno toczyli walkę o możliwość decydowania o sobie, po zdobyciu tego przywileju odmawiali podobnych aspiracji narodom im podległym. Ugoda węgiersko‑chorwacka nie zawsze była respektowana, ale Chorwacja i tak znalazła się w znacznie lepszej sytuacji niż podlegająca madziaryzacji Słowacja. Opór węgierskiej polityce narodowościowej stawiali również mieszkający w granicach królestwa Rumuni i Serbowie, którzy mieli poparcie w niepodległych państwach macierzystych. Nie poczuwali się do lojalności wobec cesarza także mieszkający w jej granicach Włosi, którzy chcieli dołączyć do zjednoczonego Królestwa Włoch. Monarchii nie wzmacniał też konflikt Polaków z Ukraińcami w Galicji – w 1908 r. z rąk ukraińskiego studenta zginął polski namiestnik Andrzej Potocki. Paradoksalnie nawet wśród Niemców nie wszyscy popierali władzę cesarską – liberałowie mieli dość konserwatywnego cesarza, a nacjonaliści niemieccy chcieli przyłączenia Austrii do Niemiec.
Awers i rewers 100 koron austro-węgierskich z 1902 r. Na awersie napisy są niemieckie, na rewersie węgierskie. Dodatkowo na awersie nominał jest podpisany we wszystkich głównych językach monarchii, w tym po polsku. Wyjaśnij, dlaczego zdecydowano się na takie rozwiązanie.
Słownik
(z gr. pan- – wszech- + łac. Slavus – Słowianin) ruch kulturalno‑polityczny powstały w XIX w. w Czechach i dążący do wyzwolenia Słowian spod obcej dominacji i zjednoczenia we wspólnym państwie; szczególnie popularny wśród Czechów, którzy w realizacji tej idei liczyli na Rosję; z powodu poparcia Rosji nie był z kolei popularny wśród Polaków; panslawizm był w Austro‑Węgrzech odczytywany jako zagrożenie dla monarchii, ponieważ blisko połowa jej mieszkańców należała do narodów słowiańskich
projekt czeskich panslawistów przedstawiony oficjalnie na Zjeździe Słowiańskim w Pradze w 1848 r. i zakładający przekształcenie Cesarstwa Austrii w federację, w której narody słowiańskie monarchii uzyskałyby znaczną samodzielność; idea upadła wobec realizacji projektu monarchii dualistycznej i silniejszego zwrotu panslawistów w kierunku Rosji
(z węg. Magyar – Węgier) polityka i proces asymilowania niewęgierskiej ludności Królestwa Węgier, szczególnie usilnie forsowane przez rząd węgierski na przełomie XIX i XX w.; najmocniej dotknęła Słowaków, Serbów, Rumunów oraz Rusinów
(z łac. Germanus – Germanin) polityka i proces asymilacji nieniemieckiej ludności, realizowane szczególnie mocno w Czechach i Krainie (wobec Słoweńców); w pozostałych częściach monarchii polityka germanizacji była z czasem zarzucana
(od łac. z gr. trias – trójka, trójca) koncepcja przekształcenia Austro‑Węgier z monarchii dualistycznej w trialistyczną (trójczęściową), w której obok Austrii i Węgier równorzędne znaczenie zyskałby trzeci człon; w koncepcji polityków czeskich trzecim członem miałoby być Królestwo Czeskie bądź człon słowiański – czesko‑polski; pomysł ten zyskał popularność wśród polskich konserwatystów, oczywiście z koncepcją włączenia Polaków jako trzeciego członu; jej zwolennikiem był również następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand, który trzecią podporą monarchii chciał uczynić Słowian południowych i osłabić tym samym pozycję Węgier
(z łac. absolutus – zupełny, bezwzględny) system władzy we wczesnonowożytnej Europie, w ramach którego władca sprawował niemal nieograniczoną władzę
(z franc. bourgeoisie – mieszczaństwo, od bourgeois – mieszczanin) warstwa społeczna składająca się z właścicieli przedsiębiorstw handlowych lub produkcyjnych; pojawienie się tej grupy było możliwe wraz z rozwojem rzemiosła, handlu, manufaktur i chałupnictwa, a jej znaczenie wzrosło w związku z postępem rewolucji przemysłowej
(niem. Zoll) opłata pobierana przez państwo od przywozu i wywozu towarów
(z łac. foederatio – związek, przymierze) państwo związkowe; kraje wchodzące w skład federacji posiadają dużą samodzielność w zakresie prawodawstwa, sądownictwa, administracji i sprawowania władzy wykonawczej. Organy centralne (federalne) podejmują najważniejsze decyzje w sprawach bezpieczeństwa, finansów i polityki zagranicznej
związek państw niemieckich powołany na kongresie wiedeńskim w 1815 r., a rozwiązany w 1866 r.; w jego skład wchodziły 35 państw i cztery wolne miasta, a decydującą rolę odgrywała w nim Austria
monarchia, w której jeden monarcha sprawuje władzę nad dwoma państwami
forma ustroju, w której reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha, ale jego uprawnienia określa konstytucja
(łac. matrimonium ad morganaticam – dosł. małżeństwo na poranek) małżeństwo zawarte przez członka panującej dynastii albo rodu arystokratycznego z osobą niższego stanu, która nie nabywa przez to małżeństwo uprawnień do tytułu ani do dziedziczenia; dotyczy to również dzieci z takiego związku
Słowa kluczowe
Austro‑Węgry, ród Habsburgów, Franciszek Józef, świat w drugiej połowie XIX w., świat na początku XX w.,
Bibliografia
S. Grodziski, Franciszek Józef I, Ossolineum, 2006.
P.M. Judson, Imperium Habsburgów. Wspólnota narodów, tłum. S. Patlewicz, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2017.
H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów, Wysoki Zamek, Kraków 2015.