Początki niepodległej Polski

Polska, odzyskawszy niepodległość, odziedziczyła po państwach zaborczych trzy różne tradycje funkcjonowania organizacji społecznych. Trudności w odbudowie kraju po I wojnie światowej oraz trwające konflikty zbrojne spowodowały, że organizacje tego typu odgrywały ważną rolę w zakresie oświaty, opieki zdrowotnej itp. Dopiero z czasem państwo zaczęło przejmować ich funkcję. W kraju zniszczonym wojną i w obliczu kryzysu lat 30. organizacje społeczne nadal miały podstawowe znaczenie w dziedzinie pomocy społecznej i edukacji.

Organizacje działające w II RP

W okresie międzywojennym swoją działalność kontynuowały fundacjefundacjafundacje i towarzystwa społeczne założone w czasach zaborów, np. Towarzystwo Czytelni Ludowych. W dwudziestoleciu międzywojennym powstawały nowe stowarzyszeniastowarzyszeniestowarzyszenia i związki, które funkcjonują do dziś, m.in. Polski Czerwony Krzyż i Caritas. Istniejące wówczas stowarzyszenia i fundacje miały zazwyczaj charakter naukowy, oświatowo‑kulturalny, opiekuńczy, prozdrowotny i sportowy. Pełniły bardzo ważne funkcje – np. w 1937 r. stowarzyszenia opiekuńcze prowadziły ponad 50% placówek opieki dla dzieci. W połowie lat 30. XX w. w Polsce zarejestrowanych było ponad 10 tys. stowarzyszeń i 3 tys. fundacji, spośród których najwięcej znajdowało się w Małopolsce.

RpXwxQm7hvD4m

Zdjęcie przedstawia mężczyznę nalewającego do pojemnika gorącą zupę. Zupa znajduje się w wielkim kotle, który stoi na wozie. Obok stoją starsza kobieta, otulona kocem i mężczyzna. Jest zima.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego niemal wszystkie fundacje miały charakter wyznaniowo‑narodowościowy (np. stowarzyszenia katolickie, żydowskie, ukraińskie). Oznaczało to, że z ich świadczeń mogły korzystać jedynie osoby określonej narodowości i wyznania.

II wojna światowa

RSCn64ng9kx241

Rysunek przedstawia kartkę z życzeniami od Polskiego Czerwonego Krzyża. Na kartce oprócz logo PCK i tekstu znajduje się rysunek gałązki świerka, na której umieszczono bombkę i świeczkę. Tekst na kartce brzmi: Serdeczne pozdrowienia i najlepsze życzenia z okazji Świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku. Grudzień 1940 roku.

Po wybuchu II wojny światowej polskie organizacje społeczne, fundacje i stowarzyszenia na ziemiach wcielonych do III Rzeszy zostały rozwiązane, natomiast na obszarze Generalnej Guberni prowadziły działalność do lipca 1940 r. Kościół utracił osobowość prawną, więc wszelkie działania mogły się odbywać jedynie w konspiracji.

Wyjątkiem były komitety samopomocy i opieki społecznej powstałe po 1 września 1939 r., PCK oraz katolickie organizacje charytatywne, działające na podstawie konkordatu między Polską a Stolicą Apostolską. Funkcjonowanie stowarzyszeń możliwe było tylko w konspiracji, w której na szeroką skalę prowadzono oddolną działalność społeczną. W Generalnym Gubernatorstwie powołana została Rada Główna Opiekuńcza, zrzeszająca te organizacje, którym pozwolono na funkcjonowanie mimo ograniczonej autonomii.

Rb6T890zYytAF

Zdjęcie przedstawia zebranych w gabinecie mężczyzn. Jeden z nich, Hans Frank stoi przy biurku i przemawia do pozostałych, którzy siedzą na sofie i fotelach. Mężczyźni ci ubrani są w mundury wojskowe lub garnitury.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

R1Os8uSSkfToo1

Fotografia przedstawia wnętrze galerii. Stoją w niej cztery postaci. Ubrana w sukienkę kobieta mówi do zebranych. Gestykuluje. Postać stojąca po prawej stronie to ubrany w garnitur mężczyzna. W dłoniach trzyma rysunek. Na ścianie w tle wisi kilka prac plastycznych.

W początkowym okresie po II wojnie światowej działalność reaktywowało wiele organizacji pozarządowychNGOorganizacji pozarządowych, które zaangażowały się w proces odbudowy zniszczonego kraju. Uzupełniały one działalność administracji rządowej m.in. w zakresie pomocy humanitarnej, lecznictwa, oświaty – prowadziły szpitale, sanatoria, szkoły i domy dziecka. Organizacje pozarządowe propagowały wartości obywatelskie i narodowe, dlatego nowe władze zaczęły je zwalczać. Począwszy od 1947 r., władze polityczne i administracyjne zlikwidowały wiele zasłużonych stowarzyszeń świeckich i kościelnych. Państwo przejęło również od PCK majątek stowarzyszenia w postaci m.in. szpitali, sanatoriów. Niekiedy, jak w przypadku zlikwidowanego w 1947 r. przedwojennego Towarzystwa „Nasz Dom”, majątek został przekazany przez władze Towarzystwu Przyjaciół Dzieci, organizacji powołanej przez PZPRPZPRPZPR w 1949 r.

W 1949 r. Lidze Kobiet nadano statut stowarzyszenia wyższej użyteczności, co pozwalało władzom na pełną kontrolę jej działalności, a narzucony stowarzyszeniu statut przewidywał, że pierwszoplanowym zadaniem organizacji jest kształtowanie świadomości politycznej kobiet, czyli działalność propagandowa. Jedną z form przejmowania kontroli nad działalnością organizacji było obsadzenie ich zarządów nowymi osobami, przychylnymi nowej władzy. Tak było m.in. w przypadku stowarzyszeń kombatanckich, z których utworzono jedną organizację – ZBOWiD.

Już w latach 50. XX w. to przedsiębiorstwa państwowe, a nie organizacje pozarządowe, zaczęły pełnić funkcje socjalne, np. organizując kolonie dla dzieci pracowników.

Po przejęciu władzy przez Stanisława Gomułkę w 1956 r. w PRL nastąpiło pewne odrodzenie stowarzyszeń. Powstały wówczas Kluby Inteligencji Katolickiej, polityczne kluby dyskusyjne oraz organizacje charytatywne w parafiach. Wśród organizacji działających w latach 70. dominowały stowarzyszenia sportowe, naukowe i oświatowo‑kulturalne. W większości tych organizacji jednak nastąpił regres.

W latach 70. powstawały spontaniczne, nieformalne inicjatywy samopomocowe, jak na przykład Komitet Obrony Robotników. Był to początek samoorganizacji społeczeństwa obywatelskiego. W latach 1982−1989 część organizacji podjęła działalność w konspiracji, podobnie jak w okresie zaborów i w czasie II wojny światowej.

III Rzeczpospolita

O powstaniu sektora pozarządowego i jego rozwoju do obecnej postaci zadecydowały dążenia ludzi do samoorganizacji, możliwości tworzenia w demokratycznym kraju  społeczeństwa obywatelskiego oraz chęć pomocy najsłabszym. Między innymi utworzona została Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, organizująca corocznie zbiórkę na rzecz chorych dzieci, osób starszych oraz ochrony zdrowia.

Indeks górny Źródło: Nowo powstające organizacje pozarządowe według form prawnych (na podstawie rejestrów KRS i REGON), publicystyka.ngo.pl [dostęp: 2.04.2020]. Indeks górny koniec^{Źródło: Nowo powstające organizacje pozarządowe według form prawnych (na podstawie rejestrów KRS i REGON), publicystyka.ngo.pl [dostęp: 2.04.2020].}

W pierwszym okresie III RP organizacje pozarządowe rzadko ze sobą współpracowały, przeważnie działały akcyjnie i często improwizowały. Dochodziło do poważnych nadużyć finansowych, związanych z brakiem odpowiednich uregulowań prawnych oraz procedur w przyznawaniu i rozliczaniu dotacji na realizację zadań publicznych. Zgodnie z raportem Klon/Jawor opublikowanym w 2002 r., aż 68% organizacji za poważny problem uznawało niejasne, niestabilne regulacje prawne dotyczące działań organizacji pozarządowych. Z drugiej strony na przełomie wieków aż 55% organizacji nie prowadziło księgowości w tradycyjnym rozumieniu. Nowe podmioty trzeciego sektora opierały swoją działalność na silnej osobowości liderów, ale nie miały realnego wsparcia: rząd nie starał się wspierać ich rozwoju przez zmiany w prawie.

Organizacje pozarządowe w Polsce w XXI w.

R1OeCwUOgTilq1

Grafika przedstawia logo OPP. W ramce znajduje się zapis: jeden procent.

Sytuacja organizacji pozarządowych zmieniła się na początku XXI w. w wyniku coraz bardziej dostępnych szkoleń, np. z zakresu księgowości, skutecznej promocji działań czy pozyskiwania funduszy. W większych miastach powstały ośrodki szkoleń dla NGONGONGO oferujące bezpłatne porady prawne, np. poświęcone dokonywaniu zmian w statucie organizacji. Obecnie organizacje zatrudniają fachowy personel, prowadzą wyodrębnione rachunki bankowe i szczegółowe raporty z działalności, opracowują merytoryczne i finansowe sprawozdania. Większość NGO prowadzi własne strony internetowe, które umożliwiają skuteczną promocję przedsięwzięć i misji organizacji. Istnieje możliwość korzystania z funduszy europejskich, które wymagają planowania, ustalonych reguł, zasad działania i procedur realizacji. Powstają w tym okresie nowe organizacje, jak np. Stowarzyszenie Wiosna organizujące zbiórkę dla ubogich rodzin pod nazwą Szlachetna Paczka, OTOZ Animals prowadzące schroniska dla zwierząt czy Wikimedia Polska, której celem jest upowszechnianie dostępu do wiedzy. Wzrosła też liczba środków przekazywanych stowarzyszeniom i fundacjom przez osoby prywatne, samorządy, urzędy centralne, agendy unijne. Uchwalona w 2003 r. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie stworzyła możliwość przekazywania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych organizacjom pożytku publicznego (OPP).

Organizacje pozarządowe zrzeszają obecnie ponad 9 mln członków i dają 150 tys. pełnoetatowych miejsc pracy, które stanowią ok. 1,5% przeciętnego zatrudnienia w gospodarce narodowej. Daleko nam jednak do krajów zachodnich – średnia dla krajów „starej” Unii Europejskiej wynosi 5%, a w Holandii sięga nawet 10%.

Słownik