Przeczytaj
Polska wieś pod zaborami
Rozwój gospodarki na ziemiach polskich objętych zaborami po 1815 r. w dużym stopniu kształtował się pod wpływem wydarzeń politycznych, głównie dążenia Polaków do wyzwolenia spod władzy zaborców: powstania listopadowego czy Wiosny Ludów (a w drugiej połowie XIX w. także powstania styczniowego). Jednocześnie państwa zaborcze dążyły do tego, aby ziemie dawnej Rzeczypospolitej jak najściślej zespolić i powiązać z własnymi gospodarkami. Jak zauważa polski historyk Ireneusz Ihnatowicz:
Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939Druga kwestia, o której trzeba tu wspomnieć, to represje popowstaniowe i polityka wynaradawiania, uprawiana przez zaborców. Represje wobec ludności polskiej znajdowały swój wyraz społeczno‑gospodarczy w konfiskatach majątków uczestników powstań, w osadzaniu na ziemiach polskich osadników pewniejszych politycznie niż ludność miejscowa lub sprzyjających zaborcom, w ograniczeniu eksportu towarów polskich za pomocą wysokich ceł itd. Równocześnie dążność do wchłonięcia ziem polskich przez organizmy państwowe Rosji, Prus i Austrii prowadziła do unifikacji ustawodawstwa, w tym również gospodarczego, do uzależnienia tych ziem od ekonomiki państw zaborczych.
Źródło: Ireneusz Ihnatowicz, Zbigniew Landau, Antoni Mączak, Benedykt Zientara, Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939, Warszawa 1988.
Najgorzej przedstawiała się sytuacja rolnictwa w zaborze austriackim. Do 1848 r. utrzymywała się tam zarówno pańszczyznapańszczyzna, jak i poddaństwopoddaństwo. Obok ogromnych feudalnych majątków ziemskich istniało bardzo wiele małych gospodarstw chłopskich, które często nie były w stanie wyżywić uprawiających je rodzin chłopskich. Zniesienie poddaństwa i innych zależności chłopów nastąpiło na terenie GalicjiGalicji w trakcie Wiosny Ludów. Wprawdzie chłopi otrzymali wolność osobistą i uprawianą ziemię, ale fakt ten nie wpłynął znacząco na rozwój galicyjskiego rolnictwa. Wsie były przeludnione, ich mieszkańcy zadłużali się u lichwiarzy, zastawiając uzyskane płody rolne albo narzędzia pod „przyszłe żniwa”. Sytuację tę określa pojęcie „nędzy galicyjskiej”, dodatkowo zaostrzanej przez wysokie podatki pobierane przez władze austriackie. Jak pisał Walerian Kalinka:
W chwili kiedy Galicya przechodziła pod rząd austryacki, skarb Rzeczypospolitej Polskiej pobierał z niej dochodu 3 808 777 złp […]. W r. 1840, rząd austryacki z tej samej prowincyi brał corocznie 53 187 272 złp […].
Cytat za: Walerian Kalinka, Galicya i Kraków pod panowaniem austryackiem, Księgarnia Polska, Paryż 1853, s. 27–28, wydanie dostępne online [w:] Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa, pbc.rzeszow.pl.
Równie niekorzystnie, choć w porównaniu do zaboru austriackiego nieco lepiej, wyglądała sytuacja na obszarze Królestwa PolskiegoKrólestwa Polskiego. Tutaj po 1815 r. połowę ziemi zajmowały szlacheckie folwarkifolwarki, a chłopi byli jedynie użytkownikami ziemi i w zamian musieli odrabiać pańszczyznę. W pracach polowych wciąż wykorzystywali drewniane narzędzia (sochę, bronę), zboże ścinali sierpami. Sytuację wsi pod zaborem rosyjskim w pierwszej połowie XIX w. tak opisuje Ireneusz Ihnatowicz:
Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939Po nowym podziale ziem polskich stosowano początkowo w rolnictwie w dalszym ciągu metody gospodarowania z okresu poprzedniego. W nowo utworzonym Królestwie Polskim przeważała trójpolówka, z tym że w zachodnich województwach Królestwa (kaliskie, część mazowieckiego) ulepszenia tego systemu były dalej posunięte niż w województwach wschodnich. Poważną część ziemi folwarcznej stanowiły jeszcze nieużytki. Początkowo brak kredytów niezbędnych dla ulepszenia gospodarki, znaczne zadłużenia folwarków i zniszczenia wojenne hamowały postęp.
Źródło: Ireneusz Ihnatowicz, Zbigniew Landau, Antoni Mączak, Benedykt Zientara, Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939, Warszawa 1988.
Z powodu zadłużenia posiadacze ziemscy często rugowalirugowali (usuwali) chłopów z uprawianej ziemi. Liczba takich bezrolnych chłopów stanowiła pod koniec lat 30. XIX w. ok. 30 proc. ludności wsi. Władze rosyjskie próbowały powstrzymać ten proceder, wydając w 1846 r. zakaz rugów z gospodarstw poniżej 1,7 ha, zakazały także tzw. darmochydarmochy – przymusowej i darmowej pracy wykonywanej przez chłopów, której właściciele ziemscy nie wliczali do podstawowego wymiaru pracy. Rozporządzenia te jednak w nieznacznym stopniu wpłynęły na sytuację.
Dopiero wydanie w 1864 r. przez cara Aleksandra II dekretu uwłaszczającegouwłaszczającego chłopów w Królestwie Polskim zlikwidowało wszelkie powinności chłopskie i umożliwiło im przejęcie na własność użytkowanych gruntów bez odszkodowania. Ta opóźniona reforma uwłaszczeniowa nie zmieniła struktury wsi (dominowały majątki szlacheckie, a ponadto funkcjonowały niewielkie gospodarstwa chłopskie). Wpłynęła jednak pozytywnie zarówno na rolnictwo, jak i całą gospodarkę. Ludzie, którzy okazali się zbędni na wsi, przenosili się do miast. Reformę uwłaszczeniową rozszerzono później na tzw. mieszczan‑rolników, a skonfiskowane majątki kościelne rozdano chłopom, zwłaszcza bezrolnym.
Po uwłaszczeniu, gdy liczba gospodarstw wzrosła o 30 proc., w najtrudniejszej sytuacji znalazły się najmniejsze folwarki, które wcześniej funkcjonowały w oparciu o darmową pracę. Teraz – w czasach pracy najemnej – właścicielom brakowało zarówno wiedzy i doświadczenia, jak i narzędzi oraz środków finansowych.
Najlepiej sytuacja rolnictwa przedstawiała się na terenie zaboru pruskiego, gdzie najwcześniej przeprowadzono reformę stosunków agrarnych. W 1807 r. zniesiono poddaństwo, a w 1816 r. przeprowadzono uwłaszczenie chłopów. Ustawy objęły również polskie Pomorze Gdańskie i Warmię, a w roku 1823 reformę regulacyjną rozszerzono na Poznańskie.
Zmiany te zapoczątkowały kształtowanie się nowoczesnej struktury rolnictwa i umożliwiały jego przestawienie na gospodarkę kapitalistyczną. Kierunek działań przyjęty przez pruski dwór (określany „pruską drogą do kapitalizmu”) spowodował powstawanie dużych majątków ziemskich oraz dużych i średnich gospodarstw rolnych. W efekcie powiększyła się liczba bezrolnych chłopów (stanowili do 50 proc. ludności wiejskiej), którzy z czasem stawali się robotnikami rolnymi oraz zasilali rynek pracy dla powstającego przemysłu. Zmiany doprowadziły do rozwoju i zintensyfikowania produkcji rolnej w drugiej połowie XIX w. Tak pisze o tym historyk Andrzej Chwalba:
Historia Polski 1795–1918Przodowały i wyznaczały kierunek zmian gospodarstwa ziemiańskie. Za nimi szybko postępowały wielkie gospodarstwa chłopskie. Grunty były meliorowane, a dzięki pomocy państwa dość szybko przebiegała komasacja, która jednocześnie pozwoliła wyraźnie oddzielić grunty chłopskie od ziemiańskich. Już w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych widać było poważne zmiany w wyposażeniu technicznym rolnictwa. Pojawiły się młockarnie, siewniki rzędowe, pługi parowe, koparki, elewatory.
Źródło: Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001.
Rozwój przemysłu
Zabory i włączenie ziem polskich w odmienne struktury nie tylko polityczne, ale również gospodarcze przyczyniły się do nierównomiernego rozwoju przemysłu. Innym niekorzystnym czynnikiem było ich peryferyjne położenie względem ośrodków władzy. Tak było choćby z Galicją leżącą na obrzeżu cesarstwa austriackiego (od 1867 r. Austro‑Węgier). Wpływało to na brak zainteresowania jej rozwojem gospodarczym ze strony władz w Wiedniu, Austriacy chronili także własny rynek przed importem produktów z Galicji. Przemysł w zaborze austriackim ograniczał się w zasadzie do kopalni soli w Wieliczce i przemysłu włókienniczego w okolicach Bielska i Białej. Nieliczne huty żelaza i szkła, browary, cukrownie czy gorzelnie zakładali właściciele dużych majątków ziemskich.
Zastanów się i powiedz, jakie inne dziedziny gospodarki były niezbędne do produkcji wyrobów spirytusowych oraz w piwowarstwie.
Zmiany na lepsze, które nastąpiły w procesie uprzemysłowienia ziem zaborczych w drugiej połowie XIX w., wciąż w najmniejszym stopniu dotyczyły właśnie zaboru austriackiego. W dalszym ciągu przeważał tam przemysł rolno‑spożywczy. Szczególnie dynamicznie rozwijało się przetwórstwo. Na wysokim poziomie stały gorzelnictwo, cukrownictwo i młynarstwo. Istotne znaczenie dla gospodarki Galicji miało górnictwo. Rozwój kolejnictwa przyczynił się do powstania „krakowskiego zagłębia węglowego” przy granicy ze Śląskiem Pruskim. Od lat 90. zaczął rozwijać się przemysł ciężki – chemiczny, maszynowy i metalowy oraz włókienniczy i tytoniowy. Duże znaczenie miało też wydobycie ropy naftowej w Krośnie, jej przerób odbywał się w rafineriach w Jaśle. Dopiero ostatnie 25 lat w historii Galicji zaznaczyło się przyrostem produkcji i jej wartości we wszystkich dziedzinach.
Przemysł w Królestwie Polskim i na Ziemiach ZabranychZiemiach Zabranych
Deficyt Królestwa Polskiego próbowano zlikwidować za pomocą reform. Ich realizacją kierował książę Ksawery Drucki‑Lubecki. Uszczelniono system podatkowy, wprowadzono cła zaporowe na produkty przywożone z Prus i Austrii, a korzystna taryfa celna wspierała handel z Rosją. Przyspieszyła industrializacja, stworzono też polski system kredytowo‑bankowy. W 1825 r. zaczęło funkcjonować Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, a trzy lata później – Bank Polski.
Jak myślisz, jaki zakres swobody podejmowania działań miał książę Drucki‑Lubecki i dlaczego swój urząd pełnił do 1831 r.?
O rozwoju gospodarczym Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX w. świadczyć może fakt, iż w 1913 r. było tam 148 zakładów zatrudniających powyżej 500 osób, podczas gdy 30 lat wcześniej istniały zaledwie 44 zakłady.
Na ziemiach królestwa cały czas funkcjonował Staropolski Okręg Przemysłowy. Zaczęły się tworzyć także nowe ośrodki przemysłu: Warszawa, Łódź i Zagłębie Dąbrowskie. W tym ostatnim rozwijały się przemysł górniczy oraz huty żelaza i cynku. W Dąbrowie zrealizowano jedną z największych inwestycji przemysłowych pierwszej połowy XIX w. – wybudowano Hutę Bankową. Natomiast w Warszawie powstały zakłady przemysłu metalowego, a w jej pobliżu, w Żyrardowie, zakłady włókiennicze. Łódź i okolice również wyróżniały się rozbudowanym przemysłem włókienniczym. Był on nastawiony głównie na przerób bawełny a jego produkcja w latach 1825–1829 wzrosła czterokrotnie. Zaznaczyć przy tym trzeba, że poziom produkcji włókienniczej nie odbiegał od standardów zachodnioeuropejskich. Było to zasługą ministra Druckiego–Lubeckiego.
Po reformach uwłaszczeniowych na obszarze Królestwa Polskiego, wraz ze wzrostem produkcji ziemniaków i buraków cukrowych, pojawił się także przemysł spożywczy. Powstawały gorzelnie i cukrownie. Wreszcie, po latach stagnacji, gospodarka Królestwa ruszyła do przodu i weszła w okres względnie trwałego rozwoju. Królestwo zaliczało się do grupy dość szybko rozwijających się państw w Europie, zarówno jeśli chodzi o rynek przemysłowy, jak i finansowy.
Przemysł Wielkiego Księstwa PoznańskiegoWielkiego Księstwa Poznańskiego i zaboru pruskiego
Podobnie jak w przypadku rolnictwa również przemysł znajdujący się pod zaborem pruskim górował nad produkcją przemysłową na pozostałych ziemiach rozbiorowych. Tak opisuje to Andrzej Chwalba:
Historia Polski 1795–1918Władze pruskie tolerowały, a nawet wspierały inicjatywy ziemian i mieszczan polskich, mające na celu unowocześnienie gospodarki rolnej, rozwój rzemiosła i handlu. Zyskiwały na tym państwo i społeczeństwo. Poza tym zajęci pomnażaniem majątku Polacy mniej mieli czasu na myślenie o polityce, o konspirowaniu.
Źródło: Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001.
Jak myślisz, czy produkowane przez zakład Cegielskiego urządzenia trafiały wyłącznie do niemieckich rolników, fabrykantów, czy może korzystali z nich także Polacy z ziem zaborczych?
W latach 1831–1842 Prusacy zaczęli na ziemiach polskich wprowadzać nowoczesne technologie. Zmiany obejmowały całościowo konkretne sektory gospodarki. Przemysł stoczniowy rozwijał się w Gdańsku (stocznia cesarska) i Elblągu (zakłady metalurgiczne Schichaua). Poznań stopniowo przekształcał się w miasto przemysłowe, ważną rolę odgrywał tam sektor metalowy. Rozwijały się zakłady produkujące narzędzia i maszyny dla wielkopolskiego rolnictwa. Szczególne, bardzo symboliczne dla poznańskiego przemysłu znaczenie miała fabryka maszyn, narzędzi rolniczych i urządzeń rolno‑spożywczych Hipolita Cegielskiego. Liczne zakłady maszynowe powstawały też w Bydgoszczy.
Przemysł na terenie zaboru pruskiego, szczególnie na Górnym Śląsku, zyskał najkorzystniejsze warunki rozwoju. Po wygranej wojnie z Francją w 1871 r. II Rzesza niemiecka przywiązywała także dużą wagę do śląskiego przemysłu ciężkiego. Dawał on zatrudnienie ponad 40 proc. czynnej zawodowo ludności tego terenu. Wydobycie węgla wzrosło w drugiej połowie XIX w. do prawie 25 tys. ton. Powstały w związku z tym nowe miasta przemysłowe, m.in. Katowice, Zabrze i Siemianowice.
Słownik
przymusowa i darmowa praca wykonywana przez chłopów na rzecz właściciela ziemskiego, która nie wliczała się do zasadniczego wymiaru pańszczyzny; w ramach darmochy chłopi wykonywali różne prace, zwykle była to uprawa dworskiego ogrodu, koszenie trawy czy stróżowanie
(niem. Vorwerk) duże gospodarstwo rolne produkujące na sprzedaż; wydzielona część majątku szlacheckiego
potoczna nazwa ziem będących pod zaborem austriackim – koronnego Królestwa Galicji i Lodomerii, istniejącego w latach 1772–1918; zalicza się do niej ziemie południowej Małopolski, Roztocze Wschodnie, Podkarpacie Wschodnie i Wyżynę Podolską na zachód od Zbrucza; w obrębie Galicji wyróżnić można część zachodnią, której głównym ośrodkiem był Kraków, oraz wschodnią ze Lwowem
konferencja międzynarodowa (1814–1815) przedstawicieli 16 państw europejskich, zwołana w Wiedniu w celu ustalenia nowego porządku terytorialnego oraz ustrojowego w Europie po rewolucji francuskiej i epoce napoleońskiej
(Królestwo Kongresowe, Kongresówka) państwo istniejące od 1815 do 1918 r. utworzone decyzją kongresu wiedeńskiego, połączone unią personalną z Imperium Rosyjskim
dokumenty (zwane też tabelami nadawczymi) związane z wydanym przez cara Alexandra II ukazem o uwłaszczeniu chłopów na ziemiach Królestwa Polskiego; zawierały wyszczególnione nazwiska uwłaszczonych chłopów, a także ilość otrzymanej przez nich na własność ziemi
przymusowa i darmowa praca oraz posługi wykonywane przez chłopów na rzecz pana feudalnego w zamian za możliwość użytkowania gospodarstwa
zależność chłopa od właściciela ziemi; zobowiązanie do bezpłatnej pracy na guncie pana
(Wolne Miasto Kraków) państwo utworzone w 1815 r. na kongresie wiedeńskim z południowego skrawka Księstwa Warszawskiego, pozostające pod kontrolą trzech państw zaborczych: Rosji, Prus i Austrii, początkowo cieszące się umiarkowaną autonomią wewnętrzną
całkowite lub częściowe wysiedlanie określonej grupy ludzi z obszaru, który zamieszkują; w pierwszej połowie XIX w. w Królestwie Polskim Rosjanie usuwali chłopów z uprawianej przez nich ziemi bądź przenosili na grunty gorszej jakości w celu powiększania ziem folwarcznych
nadawanie chłopom prawa własności do użytkowanej przez nich ziemi połączone ze zniesieniem feudalnych obciążeń, które obowiązywały chłopów na rzecz panów (np. pańszczyzny)
powstałe decyzją kongresu wiedeńskiego w 1815 r. autonomiczne księstwo, wchodzące w skład Prus i połączone z Prusami unią personalną, którego utworzenie miało zaspokoić narodowe dążenia Polaków; po powstaniu listopadowym autonomia Księstwa została ograniczona, a po powstaniach wielkopolskich z lat 1846 i 1848 – całkowicie zniesiona
wschodnie województwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów przyłączone do Rosji wyniku rozbiorów Polski, ale niewchodzące w skład utworzonego w 1815 r. Królestwa Polskiego
Słowa kluczowe
Królestwo Polskie, zabory, uwłaszczenie, rolnictwo, przemysł, rozwój, unowocześnienie, ziemie polskie w I połowie XIX w., Polacy pod zaborami
Bibliografia
A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001.
B. Zientara, A. Mączak, I. Ihnatowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939, Warszawa 1988.
J. Łukasiewicz, Początki cywilizacji przemysłowej na ziemiach polskich, Warszawa 1988.
F. Połomski, Wybór tekstów źródłowych z historii ustroju ziem polskich 1807–1908, Wrocław 1980.