Okres 1945–1948. Po wojnie

W 1945 roku skończyła się najkrwawsza wojna w historii ludzkości. Była ona katastrofą na skalę światową i czasem niespotykanego wcześniej ludobójstwa.

Wprawdzie nominalnie Polska była krajem suwerennym, ale została politycznie podporządkowana potężnemu wschodniemu sąsiadowi.

Twórczość artystyczną, a szczególnie literacką zdominował w tym czasie temat wojenny, zwłaszcza zapis przeżycia wojennej traumy przez tych, którzy ocaleli, ale także analiza okrucieństwa nazistowskiego totalitaryzmu i ludobójstwa. Do najważniejszych tekstów  literackich tamtych czasów należą opowiadania obozowe Tadeusza Borowskiego (1922‑1951) i opowiadania wojenne Zofii Nałkowskiej (1884‑1954) oraz tomy poezji podejmujące temat wojny: zarówno publikującego już przed wojną Czesława Miłosza (1911‑2004) – Ocalenie, jak i debiutującego Tadeusza Różewicza (1921‑2014) – Niepokój.

Okres 1949–1956. Stalinizm i socrealizm

W obszarze politycznym okres 1949–1956 określany jest w Polsce mianem stalinizmustalinizmstalinizmu. Był to czas brutalnej dyktatury partii komunistycznej, rozprawiania się przez komunistów z przeciwnikami politycznymi, wszechwładzy aparatu bezpieczeństwa, czas więzień, tortur i dławienia jakiejkolwiek wolnej myśli. W więzieniach zamykano żołnierzy Armii Krajowej i przedstawicieli przedwojennej inteligencji, a także kleru katolickiego. Internowano również prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego.

R1ext5mqCP7ja1

Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę. Widoczne są na niej trzy postacie. Pośrodku stoi radziecki żołnierz ubrany w wojskowy płaszcz, na głowie ma hełm. Obejmuje swoim lewym ramieniem młodą kobietę, trzymającą w dłoniach sierp, prawym ramieniem mężczyznę z młotem w dłoni.

W kulturze okres ten zapoczątkował zjazd Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 roku w Szczecinie. Zadekretował on socrealizmsocrealizmsocrealizm jako obowiązujący nurt literacki. Była to doktryna powstała w Związku Sowieckim, która określała zarówno tematykę, jak styl sztuki „realizmu socjalistycznego”. Twórcy mieli podejmować problematykę życia zwykłych ludzi, robotników i chłopów w warunkach zmiany politycznej i gospodarczej – przekształcania tradycyjnego państwa i społeczeństwa w państwo i społeczeństwo komunistyczne. Sztuka socrealistyczna stawiała sobie cele propagandowe i agitacyjne. Przekonywała do nowych idei i zachęcała do zaangażowania w budowę socjalizmu. Pisarzy lojalnych wobec władzy oraz tworzących pod jej dyktando nagradzano, przeciwników – prześladowano. W czasach tych wszechmocna stała się także cenzura publikacji, która decydowała o tym, co mogło zostać uznane za prawomyślne pisarstwo i dziennikarstwo. Na wielu twórcach wymuszano pisanie tekstów zgodnych z programem władzy, wielu jednak zaangażowało się szczerze w krzewienie nowych idei. Fenomen poddania się ideologii totalitarnej i włączenia w jej propagowanie opisuje Czesław Miłosz w eseju Zniewolony umysł (1953). Pokolenie młodych twórców, które z entuzjazmem odniosło się do nowego programu polityczno‑społecznego i wyrażało ten program w swych utworach, określono mianem pokolenia “pryszczatych”. W sztuce reprezentowali je zaangażowani twórcy sztuki propagandowej, autorzy „produkcyjniaków” opisujący heroiczne zmagania idealnych robotników w walce o nowy świat. Twórczość socrealistyczną uprawiali w tym czasie zarówno pisarze starszego pokolenia, np.: Jerzy Andrzejewski (1909–1983), Jerzy Putrament (1910–1986), jak i autorzy młodsi, m.in.: Tadeusz Borowski, Marek Hłasko (1934–1969), Tadeusz Konwicki (1926–2015). Wszyscy oni dali się uwieść ideom komunistycznym i uwierzyli w rewolucyjną logikę konieczności poświęcenia jednostek w imię przyszłego szczęścia ludzkości.

Okres 1956‑1968. „Mała stabilizacja”mała stabilizacja„Mała stabilizacja”

Okres stalinizmu zakończył się w Polsce trzy lata po śmierci Stalina, w 1956 roku. W tym roku w czerwcu wybuchły w Poznaniu robotnicze protesty przeciw polityce gospodarczej komunistycznej władzy, a także przeciw opresji politycznej doświadczanej przez Polaków. Strajki i demonstracje zostały krwawo stłumione, ale napięcie w kraju utrzymało się do października, kiedy nowym I sekretarzem PZPR został zrehabilitowany w kwietniu tego roku, (więziony wcześniej w latach 1951‑1954) przedwojenny działacz komunistyczny Władysław Gomułka. Na wielkim wiecu 24 października 1956 na Placu Defilad w Warszawie Gomułka zapowiedział wprowadzenie reform, w tym demokratyzujących ustrój ówczesnej Polski, oraz oficjalnie potępił stalinizm.

Okres po październiku 1956 roku określa się mianem odwilży. Nastąpił wówczas czas rzeczywistej demokratyzacji życia społecznego, uwolnienia więźniów, złagodzenia cenzury, zmniejszenia państwowej opresji. Odwilż umożliwiła debiuty twórcom z pokolenia Kolumbów (rocznik urodzenia około 1920), którzy nie mogli lub nie chcieli publikować w czasach stalinizmu. Należeli do nich m.in. Zbigniew Herbert (1924‑1998) czy Miron Białoszewski (1922–1983). W tym czasie debiutowali także przedstawiciele nowego pokolenia literackiegopokolenie literackiepokolenia literackiego, urodzeni już w latach 30 XX wieku i związani z pismem „Współczesność”, stąd określani mianem pokolenia „Współczesności”. Byli wśród nich m.in.: Andrzej Bursa (1932–1957), Stanisław Grochowiak (1934–1976), Jerzy Harasymowicz (1933–1999), Halina Poświatowska (1935–1967), Edward Stachura (1937–1979), Marek Hłasko (1934–1969), Ireneusz Iredyński (1939–1985), Marek Nowakowski (1935–2014). Nie łączył ich program literacki, podejmowali różnorodną tematykę, reprezentowali różne style artystyczne i odwoływali się do różnych poetyk, ale ich twórczość była zdecydowanie mniej zaangażowana społecznie niż poprzedników. Częstym motywem ich twórczości było manifestowanie poczucia odtrącenia, nieprzystosowania, zagubienia, buntu wobec uznanych autorytetów. Osobne miejsce na mapie literackiej Polski zajął debiutujący wówczas dramatopisarz i prozaik Sławomir Mrożek (1930‑2013). W tym czasie powstała także polska szkoła filmowa, którą reprezentowali Jerzy Kawalerowicz (1922–2007), Andrzej Munk (1921–1961) i Andrzej Wajda (1926–2016).

Okres 1968–1980. Antysemicka nagonka. Epoka Gierka

Początek końca epoki Gomułki w PRL to rok 1968, kiedy w Warszawie doszło do głośnych protestów studentów i inteligencji w odpowiedzi na zdjęcie z afisza Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym w Warszawie. W 1970 doszło do demonstracji i strajków robotniczych, krwawo stłumionych przez wojsko i milicję, Gomułka oddał władzę Edwardowi Gierkowi.

W literaturze okres ten rozpoczęły po roku 1968 debiuty nowego pokolenia twórców, tzw. pokolenia Nowej Fali. Należeli do niego m.in. Stanisław Barańczak (1946‑2014), Ryszard Krynicki (ur. 1943), Julian Kornhauser (ur. 1946), Adam Zagajewski (1945 - 2021). Charakterystyczną cechą tej poezji było zainteresowanie językiem i jego społecznymi użyciami w reakcji na kłamstwa, manipulacje i propagandę władzy w okresie wydarzeń 1968 roku. Poeci tego nurtu, zwłaszcza w pierwszym okresie jego istnienia, poddawali poetyckiej analizie język propagandy, ale także język codziennego życia Polaków, doszukując się w nim wyrazu ówczesnego stanu państwa i społeczeństwa. W tych latach w kinie polskim powstał nurt kina moralnego niepokoju, reprezentowany w twórczości Agnieszki Holland (ur. 1948), Krzysztofa Kieślowskiego (1941‑1996) i Krzysztofa Zanussiego (ur. 1939). Ważnym wydarzeniem, które wpłynęło na upadek władzy Gierka, a wkrótce także na schyłek całego PRL, był wybór arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyły (1920–2005) na papieża w 1978 roku i jego pierwsza pielgrzymka do Polski w 1979 roku.

Okres 1980–1989. „Solidarność” i stan wojenny. Koniec PRL

Rok 1980 był rokiem przełomowym w PRL. Strajki w lipcu w Lublinie i w sierpniu na Wybrzeżu rozprzestrzeniły się na cały kraj. W sierpniu podpisała porozumienia ze strajkującymi, m.in. w Gdańsku z międzyzakładowym komitetem strajkowym, na czele którego stanął Lech Wałęsa. W wyniku tych porozumień został zalegalizowany Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” – pierwsza niekomunistyczna i niezależna od władzy organizacja w PRL.

Kultura lat 80. XX wieku to czas zaostrzonej cenzury stanu wojennego, licznych publikacji w drugim obiegu, ale także czas wewnętrznej emigracjiwewnętrzna emigracjawewnętrznej emigracji i zamilknięcia większości polskich twórców, którzy bojkotowali życie kulturalne. Stan wojenny był wielokrotnie opisywany przez polskich pisarzy. Jednymi z najważniejszych świadectw tamtej epoki są m.in.: zbiór opowiadań Raport o stanie wojennym (1982) Marka Nowakowskiego oraz tom poezji Raport z oblężonego miasta (1983) Zbigniewa Herberta.

Słownik