Polska za księcia Bolesława

W chwili śmierci Władysława I Hermana ziemie polskie podzielne były na dwie dzielnice: ziemie znajdujące się pod panowaniem młodszego syna Bolesława, zwanego Krzywoustym, oraz ziemie znajdujące się pod władaniem starszego brata Zbigniewa. Ten ostatni dostał od ojca Wielkopolskę, Kujawy, ziemię sieradzką i łęczycką, a Bolesław – Śląsk i Małopolskę. Kilkuletnia bratobójcza walka o przywództwo, zakończona pojmaniem Zbigniewa, a następnie jego oślepieniem i śmiercią, sprowokowała Bolesława do podjęcia próby zapobieżenia podobnym wydarzeniom w przyszłości.

W 1138 r. Bolesław III Krzywousty przedstawił statut sukcesyjny. Miał on precyzować sposób dziedziczenia władzy zwierzchniej w całym państwie, powiększonym przez Krzywoustego o Pomorze Zachodnie. Władca, mając na względzie, że w dynastii Piastów od pokoleń bracia toczyli walki o władzę, podzielił Polskę między swoich czterech synów. Piąta dzielnica, tzw. senioralna, miała zawsze przypadać najstarszemu w rodzie. Dzielnica ta przynosiła duże dochody i pozwalała utrzymać wojsko. Obejmowała Małopolskę i ciągnęła się pasem aż po Pomorze Gdańskie, jej lennem było Pomorze Zachodnie. Najstarszy z synów (senior) miał być zwierzchnikiem młodszych (juniorów). Ustalona przez Krzywoustego zasada sukcesji polegała na tym, że kolejnym władcą księstwa, czyli princepsemprincepsprincepsem rezydującym w dzielnicy senioralnej, zostawał – w momencie śmierci dotychczasowego princepsa – najstarszy męski przedstawiciel dynastii piastowskiej.

R1PXi51lxhOOQ

Ilustracja przedstawia herb, na którym widnieje podobizna Bolesława Krzywoustego. Król ma na głowie koronę, odziany jest w ozdobne szaty, w ręku trzyma broń oraz tarczę. Poniżej widnieje rysunek przedstawiający polowanie na niedźwiedzie. Młody chłopiec trzymający włócznie próbuje zaatakować drapieżnika, który jest gryziony przez psy. Z tyłu widoczni są rycerze kierujący włócznie w stronę niedźwiedzia.

Wśród historyków istnieje pogląd, że Bolesław Krzywousty w istocie nie ustanowił senioratuzasada senioratusenioratu, lecz primogenituręprimogenituraprimogeniturę przynależną wyłącznie Władysławowi II i jego następcom. Po śmierci młodszych synów Krzywoustego ich dzielnice miały zostać włączone do domen senioraseniorseniora. Późniejsze walki między braćmi sprawiły jednak, że zarządzane przez nich prowincje przekształciły się w dziedziczne dzielnice.

Podział kraju na dzielnice utrzymał się aż 182 lata, do dnia koronacji Władysława Łokietka w 1320 roku. W tym okresie pierwotnych pięć dzielnic dzielono na coraz mniejsze terytoria, zgodnie z zasadą, że każdy członek dynastii Piastów miał prawo do części ojcowizny.

Podział kraju między braci

Zgodnie z testamentem Bolesława Krzywoustego seniorem został najstarszy syn Bolesława, Władysław II zwany później Wygnańcem. Oprócz dzielnicy senioralnej otrzymał on też Śląsk. Mieszkowi III Staremu przypadła Wielkopolska, Bolesław IV Kędzierzawy uzyskał Mazowsze i Kujawy, Henryk Sandomierski – ziemię sandomierską, a wdowa po Krzywoustym – ziemię łęczycką, która po jej śmierci miała zostać włączona do dzielnicy senioralnej. Kazimierz Sprawiedliwy nie został wymieniony w testamencie, bo prawdopodobnie urodził się już po śmierci Krzywoustego.

Władysław dążył do ponownego połączenia dzielnic i próbował siłą podporządkować sobie braci, oni jednak zjednoczyli się przeciwko niemu i wygnali z kraju. W ten sposób upadł testament Krzywoustego, gdyż w dzielnicy senioralnej zaczął rządzić młodszy z Piastów, mimo że wciąż jeszcze żył jego starszy brat. Władysław II Wygnaniec w 1146 r. schronił się w Niemczech, a jego synowie — Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi, odzyskali w 1163 r. Śląsk i dali początek śląskiej linii Piastów.

Spory między braćmi, w które angażowali się również możni i wyższe duchowieństwo, już w 1157 r., a więc niespełna dwadzieścia lat po śmierci Bolesława Krzywoustego, spowodowały osłabienie kraju. Kolejnym seniorem został Bolesław Kędzierzawy, który jednak nie zdołał utrzymać suwerenności państwa. Władysław Wygnaniec znalazł wsparcie i pomoc na dworze cesarskim (jego żona była siostrą przyrodnią króla niemieckiego Konrada III), a najstarszego z synów Krzywoustego i jego prawo do władzy w Polsce wsparł zbrojnie niemiecki cesarz Fryderyk Barbarossa. Jego zbrojna wyprawa i oblężenie Poznania sprawiły, że Bolesław Kędzierzawy zdecydował się złożyć hołdhołd lennyhołd cesarzowi. Oddał państwo w lenno, choć pół wieku wcześniej jego ojciec prowadził zwycięskie wojny z cesarzem Henrykiem V. Tymczasem Kędzierzawy w czasie hołdu w Krzyszkowie – w worku pokutnym, z krzyżem uwiązanym sznurem na szyi – miał na kolanach błagać cesarza o wybaczenie. Musiał też zapłacić ogromną kontrybucjękontrybucjakontrybucję w wysokości kilku tysięcy grzywien srebra.

Skutki rozbicia dzielnicowego

Rozbicie dzielnicowe przekształciło Polskę w luźną konfederacjękonfederacjakonfederację księstw, które początkowo łączył wspólny władca (senior) oraz – teoretycznie – wspólna polityka zagraniczna. Ostatecznie ziemie polskie przekształciły się w kilkadziesiąt całkowicie niezależnych państewek, z których np. Mazowsze zachowało niezależność jeszcze 200 lat po koronacji Łokietka. Podział kraju osłabił siłę militarną państwa Piastów i spowodował, że Czesi przejęli Śląsk, a zakon krzyżackizakon krzyżackizakon krzyżacki – Pomoże Gdańskie. Książęta piastowscy utracili też faktyczny wpływ na Pomorze Zachodnie.

Przyczyną pogłębiania się rozbicia dzielnicowego była – oprócz ambicji książąt – również niechęć możnowładców do utrzymania jednolitej władzy w państwie, bo ta ograniczyłaby ich wpływy i dochody. Zarazem jednak rosnący w siłę możnowładcy bardziej niż kiedykolwiek wcześniej czuli się odpowiedzialni za los poszczególnych księstw i żyjących w nich poddanych. Księstwa prowadziły odrębną politykę, inaczej też rozwijały się gospodarczo, często wiążąc się sojuszami z krajami ościennymi. Następowało osłabienie więzi ogólnopolskich. Czynnikami jednoczącymi, szczególnie od drugiej połowy XIII w., stały się: utrzymująca się jedność Kościoła, nadal żywe tradycje dawnego Królestwa Polskiego, tworząca się świadomość narodowa, a także w dużej mierze, przeszkody ekonomiczne, które rozbicie polityczne kraju stwarzało dla rozwoju gospodarczego poszczególnych księstw i dzielnic.

Dziś rozbicie dzielnicowe ocenia się niejednoznacznie. Z jednej strony były to czasy walk wewnętrznych i osłabienia państwa, z  drugiej – okres wielkiego rozwoju gospodarczego, rozkwitu kultury oraz poprawy bytu ludności. Książęta mieli pod opieką coraz mniejsze dzielnice, byli więc w stanie coraz sprawniej nimi zarządzać. Jednocześnie zależało im, by ich ziemie były coraz bogatsze i lepiej zorganizowane. Mimo najazdów (m.in. mongolskich i krzyżackich) ziemie polskie rozwijały się gospodarczo. Powstawały nowe miasta i wsie na prawie niemieckim, które uwzględniało istnienie wiejskiego i miejskiego samorządu. Używano lepszych, trwalszych narzędzi rolniczych: brony i pługa z metalowym lemieszem. W związku z koniecznością jak najlepszego wykorzystania posiadanej ziemi w dzielnicach likwidowano tzw. pustki (nieużytki) i wprowadzano nową technikę uprawy roli: trójpolówkętrójpolówkatrójpolówkę. W tym okresie w Polsce zaczęli osiedlać się rzemieślnicy i kupcy z zagranicy – głównie Niemcy, Holendrzy i Żydzi. W konfrontacji z przybyszami rosła świadomość narodowa Polaków.

Pierwsze próby zjednoczenia kraju

Podejmowali je władający Śląskiem: Henryk Brodaty i jego syn Henryk Pobożny. Ich plan przerwał mongolski najazd w 1241 roku. Rządy Henryków śląskich w senioralnej Małopolsce przetrwały zaledwie kilka miesięcy, a później tron krakowski został przejęty przez Konrada Mazowieckiego. Klęska i śmierć Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą na dziesiątki lat wstrzymała proces jednoczenia państwa polskiego. W kolejnych latach po najeździe mongolskim utrwaliły się czynniki decentralizujące, prowadzące do jeszcze większego rozdrobnienia dzielnicowego. Sytuacja taka osłabiła możliwości obronne ziem polskich, a także pozycję polityczną Polski w tej części Europy.

Słownik

Słowa kluczowe

testament Bolesława Krzywoustego, Bolesław Krzywousty, dzielnica senioralna, zasada senioratu, dynastia Piastów, rozbicie dzielnicowe w Polsce, Polska pierwszych Piastów

Bibliografia

S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.

Monarchia Piastów 1038–1399, red. M. Derwich, Warszawa–Wrocław 2003.

Wybór źródeł do historii Polski średniowiecznej (do połowy XV wieku), tom I: Społeczeństwo i państwo polskie do połowy XIII wieku, oprac. G. Labuda, B. Miśkiewicz, Poznań 1966.

Wielka historia Polski, tom 2, Dzieje Polski piastowskiej (VIII w.-1370); Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.