Przeczytaj
Literatura włoska
Renesans narodził się w środkowych Włoszech, a dokładniej we Florencji. Nazwa pochodzi od francuskiego słowa renaissance, które oznacza powtórne narodziny, odrodzenie i nawiązuje do odrodzenia kulturalnego, czyli powrotu do starożytności. Autorzy literatury odrodzeniowej ochoczo czerpali z dorobku antyku, stąd pojawienie się takich gatunków jak tren (gatunek poezji żałobnej), fraszka (wywodząca się z antycznego epigramatu), dialog czy tragedia.
Za inicjatora rewolucji odrodzenia i prekursora europejskiego humanizmu uważany jest Francesco Petrarka (1304–1374), który z ogromnym uznaniem odnosił się do antycznego Rzymu, a lata, w których przyszło mu żyć, nazwał „czasem ciemnoty”. Najbardziej znanym jego dziełem są Sonety do Laury, ale w jego spuściźnie są też poematy epickie (np. Africa, chwaląca czyny Scypiona Afrykańskiego Starszego) czy pisma filozoficzne, m.in. rozważania moralne. Petrarka dużo podróżował, poszukując starożytnych tekstów. Z jednej ze swoich podróży przywiózł nieznane pisma Cycerona.
Drugim wielkim przedstawicielem literatury wczesnego renesansu we Włoszech był Giovanni Boccaccio (1313–1375), który większość swojego życia poświęcił pisaniu. Przyjaźnił się z Petrarką, którego uważał za swojego mistrza. Inspirował się literaturą rzymską, pisał romanse, poematy epickie i pasterskie, był też biografem Dantego. Boccaccio zasłynął jednak zbiorem opowiadań pt. Dekameron (co oznacza 10 dni). Zawiera on 100 nowel – historii opowiadanych w ciągu dziesięciu dni przez siedem panien i trzech kawalerów, którzy schronili się na wsi przed szalejącą zarazą. Boccaccio z jednej strony ośmieszał obłudę obyczajową, a z drugiej sławił miłość, młodość i szczerą radość.
Literatura włoska była przepojona kultem starożytności. Uzewnętrzniał się on zarówno w treści, jak i formie, nawiązaniami do dzieł antycznych oraz dominacją języka łacińskiego. Twórczość w języku włoskim wysoki poziom artystyczny osiągnęła dopiero w okresie dojrzałego renesansu. Najwybitniejszym poetą tworzącym w języku włoskim był Lodovico Ariosto (1474–1533), autor poematu Orlando furioso (Orland szalony), w którym opiewał legendarne czyny rycerzy Karola Wielkiego walczących z Saracenami oraz ich miłosne perypetie.
Poezją zajmowali się także m.in. Angelo Poliziano (1454–1494), który zainicjował przekład Iliady na łacinę, oraz tworzący w językach łacińskim i włoskim Matteo Boiardo (1441–1494), autor poematu Orlando innamorato (Orland zakochany). Etap przejściowy między renesansem a barokiem reprezentuje twórczość Torquato Tasso (1544–1595). Jego głównym dziełem jest epopejaepopeja Gerusalemme liberata (Jerozolima wyzwolona), która tematyką nawiązywała do epoki krucjat.
Obok poezji prężnie rozwijała się włoska proza. Autorem jednego z najpoczytniejszych dzieł epoki – *Il libro del cortegiano** (Księga dworzanina) –był Baldassare Castiglione (1476–1519). Książka ta, będąc swoistym podręcznikiem savoir‑vivre’usavoir‑vivre’u, zdobyła ogromną popularność w całej Europie – zarówno w przekładach, jak i licznych przeróbkach. Jej polską wersję opracował Łukasz Górnicki i wydał pod tytułem Dworzanin polski. Dzieło Castiglionego jest ciekawym dokumentem epoki i niezastąpionym źródłem wiedzy o XVI‑wiecznych obyczajach.
Twórczość pisarzy spoza Włoch
Do Francji wpływy włoskiego odrodzenia dotarły dopiero za panowania Franciszka I i najsilniej zaznaczyły się w literaturze pięknej. Jednym z najwybitniejszych twórców nowożytnej prozy był wszechstronnie wykształcony medyk François Rabelais (1494–1553), autor m.in. powieści komiczno‑satyrycznej Gargantua i Pantagruel. Natomiast Michel de Montaigne (1533–1592), wybitny pisarz i filozof humanista, swoim dziełem Próby zapoczątkował nowy gatunek literacki – esejesej.
Dla kultury francuskiej ogromne znaczenie miała działalność grupy poetów zwanej Plejadą, która za swój główny cel obrała obronę języka francuskiego. Jej najwybitniejszym przedstawicielem był Pierre Ronsard (1524–1585), twórca ód i poematów epickich. W roku 1578 wydał on cykl sonetów erotycznych, które uważane są za arcydzieła liryki miłosnej.
Literatura piękna w Anglii rozwijała się pod przemożnym wpływem włoskim – powstawały wtedy m.in. liczne utwory wzorowane na Boccacciu. Najwybitniejszym poetą był Edmund Spenser (1552–1599), autor epopeiepopei alegorycznejalegorycznej Królowa wieszczek oraz cyklu sonetów zatytułowanych Amoretti. Twórczość Spensera miała bardzo nowatorski charakter. Jako pierwszy zastosował on strofę dziewięciowersową z ostatnim wersem dłuższym od pozostałych i rymowaną ababbcbcc. Strofa spenserowska stała się jedną z najbardziej popularnych angielskich form wierszowanych. Oto jej przykład:
Królowa wieszczekSzlachetny rycerz pomyka po błoni,
Z srebrnym puklerzem i w pancerz odziany,
Na którym ślady wojennych pogoni
Niby głębokie pozostały rany –
Lecz on w tę zbroję pierwszy raz ubrany.
Rumak wędzidło gryzie niecierpliwie,
Jakby go ciężkie więziły kajdany.
Rycerz to piękny, stworzony prawdziwie,
By z wrogiem się spotykać na najkrwawszej niwie.
Źródło: Edmund Spenser, Królowa wieszczek, tłum. J. Kasprowicz.
W okresie renesansu również literatura hiszpańska zaczęła się burzliwie rozwijać. Do jej wybitnych przedstawicieli należał tworzący poetyckie utwory dyplomata i teolog Hurtado de Mendoza (1503–1575), autor romansu Żywot Łazika z Tormesu. Największą sławę zdobył jednak Miguel de Cervantes (1547–1616), autor znanego do dziś dzieła Don Kichot z La Manczy, w którym sparodiowałsparodiował obyczaje rycerskie i ośmieszył panujące w Hiszpanii stosunki i mentalność.
W Hiszpanii i Portugalii ogromną popularność zyskała literatura podróżnicza, opisująca i opiewająca podróże odkrywcze i wyczyny konkwistadorówkonkwistadorów. W tym zakresie tematycznym dziełem wybitnym była epopejaepopeja Luzjady autorstwa portugalskiego poety Luísa Vaz de Camões.
Renesansowy dramat
W Hiszpanii ogromną popularność zdobyły teatr i twórczość dramatyczna. Wśród dramaturgów niewątpliwie na czoło wysunął się Lope de Vega (1562–1635), ogromne wrażenie robi liczba sztuk jego autorstwa: ponad 1800. Nieco później tworzył Tirso de Molina (1570–1650), który wykreował niezapomnianą postać Don Juana.
Literatura dramatyczna najwyższy poziom osiągnęła jednak w Anglii. Wśród licznych dramaturgów czasów elżbietańskich największy rozgłos zyskali Christopher Marlowe (1564–1593) i William Shakespeare (1564–1616).
Pierwszy z nich był autorem m.in. dramatów Tamerlan Wielki i Tragiczne dzieje doktora Fausta, poświęconych żądzy władzy i nieokiełznanym ludzkim ambicjom, realizowanym bez względu na koszty.
Największą indywidualnością nowożytnego teatru był niewątpliwie William Shakespeare (Szekspir). Jego najwybitniejsze dzieła to m.in. Hamlet, Makbet, Romeo i Julia, Sen nocy letniej, Król Lear, Juliusz Cezar, , Henryk V, Ryszard III. Shakespeare często podejmował tematykę historyczną, ale jednocześnie prezentował aktualne problemy związane z chorobliwą ambicją oraz miłością i nienawiścią. Wykreowane przez niego postaci świadczyły o głębokim znawstwie ludzkich charakterów, a precyzyjnie nakreślone intrygi do dziś trzymają w napięciu rzesze czytelników i widzów.
Opis teatru elżbietańskiegoSą w Londynie cztery piękne teatry, odróżniające się swymi godłami. W nich odbywają się codziennie publiczne przedstawienia […]. Z tych wszystkich teatrów najokazalszy i największy jest pod godłem Łabędzia […] mieści on trzy tysiące osób siedzących […], zbudowany jest z kamienia […] wsparty na drewnianych kolumnach, które pomalowane na marmur mogą zwieść największych znawców. Narysowałem powyżej kształt tego teatru, który zdaje się wzorować na budowli rzymskiej.
Źródło: Johannes de Witt, Opis teatru elżbietańskiego, [w:] Allardyce Nicoll, Dzieje teatru, tłum. A. Dębnicki, Warszawa 1974, s. 120.
Słownik
(z gr. allegoria od allegorein – mówić w przenośni, obrazowo) w literaturze obraz słowny przedstawiający pojęcie, ideę, myśl lub wydarzenie przy pomocy obrazu o charakterze przenośnym lub symbolicznym
technika graficzna zaliczana do druku wypukłego oraz odbitka uzyskana tą techniką
(z gr. epigramma – napis) krótki, zazwyczaj lekki i dowcipny utwór poetycki, zakończony wyrazistą puentą, często o charakterze satyrycznym lub refleksyjnym
(z gr. epopoiia od epos – słowo, pieśń + poiein – robić, tworzyć) długi poemat epicki opiewający w podniosłej formie czyny bohaterów narodowych
(z ang. essay, z franc. essai – próba) forma literacka lub literacko‑naukowa, prezentująca punkt widzenia autora, najczęściej z zakresu tematyki filozoficznej, społecznej lub artystycznej
(z łac. humanus – ludzki) termin oznaczający nurt umysłowy, który polegał na odrodzeniu znajomości języków i literatury klasycznej oraz przyznaniu człowiekowi miejsca w centrum zainteresowania kultury
(hisz. conqyistador) w XVI w. śmiali żeglarze i zdobywcy, którzy w służbie Hiszpanii i Portugalii dokonywali podbojów nowo odkrytych terenów Ameryki
(gr. parōidía - obok, mimo) utwór będący ośmieszającym naśladowaniem dzieła lub gatunku literackiego
(fr. savoir – wiedzieć, vivre – żyć) ogłada, dobre maniery
(z łac. simultaneus – jednoczesny) rodzaj sceny składającej się z szeregu zróżnicowanych miejsc akcji ukazanych równocześnie obok siebie jako odrębne elementy dekoracji
przedmioty wykładane w szkołach starożytnego Rzymu i w średniowiecznej Europie; dzieliły się na dwa stopnie: trivium (obejmujące gramatykę, retorykę, dialektykę) i quadrivium (obejmujące arytmetykę, geometrię, muzykę i astronomię)
Słowa kluczowe
renesans, odrodzenie, literatura renesansowa, teatr, William Shakespeare, renesans w Europie, odrodzenie w Europie
Bibliografia
A. Nicoll, Dzieje teatru, tłum. A. Dębnicki, Warszawa 1974.
Materiały źródłowe do historii kultury. Odrodzenie, wybór i opracowanie M. Demska‑Trębaczowa, Warszawa 1981.
K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.
S. Grzybowski, Wielka historia świata, t. 6, Narodziny świata nowożytnego 1453–1605, Warszawa 2005.
Z. Wójcik, Historia powszechna XVI–XVII w., wyd. X, Warszawa 2010.
A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.