Pierwsze osłabienie cesarzy

Zmiany w Kościele, które zaszły w XII w., w tym wprowadzone przez papieża Grzegorza VII reformy, zmieniły postrzeganie cesarstwa, osłabiając przekonanie o szczególnych prawach świeckiego władcy. Dodatkowo cesarz i król Niemiec (w jednej osobie), nękany wewnętrznymi sporami w cesarstwie, tracił autorytet wśród lenników. W XII w. nastąpił proces rozpadu Rzeszy Niemieckiej na wiele mniejszych księstw: duchownych oraz świeckich, i postępował on przez XIII wiek.

Cesarz Fryderyk I Barbarossa, próbujący w drugiej połowie XII w. zapobiec spadkowi znaczenia władzy królewskiej, starał się wymóc bezwzględne wykonywanie zobowiązań przez lenników z Niemiec i północnych Włoch. Walczył również o uznanie swego autorytetu przez władców Polski, Czech i Danii, których uważał za lenników cesarstwa.

Jego działania doprowadziły jednak do jeszcze większego rozdrobnienia feudalnego w Niemczech. W 1158 r. cesarz Fryderyk I zgodził się na to, aby książęta mogli dzielić swoje ziemie między potomstwo. Efekt? Akceptacja samodzielnej roli książąt zaowocowała podziałem wewnętrznym RzeszyRzeszaRzeszy, która po pewnym czasie składała się z ok. 300 mniejszych i większych państewek. W tym czasie po raz pierwszy w aktach cesarskich pojawiła się formuła „Święte Cesarstwo” na określenie Rzeszy Niemieckiej.

RoYoVkHYmRQpB

Ilustracja przedstawia mężczyznę, króla siedzącego na tronie. Ma on koronę oraz berło. Odziany w bogate, czerwono‑niebieskie szaty. W ręku trzyma jabłko królewskie z krzyżem. Po jego bokach siedzą doradcy królewscy lub książęta.

Następcą Fryderyka I był jego syn Henryk VI Hohenstauf. W 1194 r. odziedziczył on normandzkie Królestwo Sycylii, co znowu roznieciło konflikt cesarstwa z papiestwem. Wcześniej zmusił on do hołdu wasalnego wracającego z wyprawy krzyżowej króla Anglii Ryszarda I Lwie Serce. Gest ten przyniósł podwójną korzyść: Anglia została wyłączona z walk o władzę na Sycylii, a jednocześnie stała się lennem cesarstwa.

Plany Henryka VI były jednak znacznie śmielsze: pragnął on stworzyć cesarstwo uniwersalne. Dlatego planował wyprawę na Cesarstwo Bizantyjskie w celu jego podporządkowania lub nawet aneksjianeksjaaneksji. Atak na Bizancjum odłożył na później wskutek nalegań papieża, który przekonywał, że zamiast podbijać cesarstwo wschodnie, Henryk VI powinien walczyć przeciw muzułmanom. Jednak nie porzucił on swoich idei i przyjął hołdy lenne od królów Armenii Leona II i Cypru Amalryka II. Oplatał w ten sposób Bizancjum siecią swoich politycznych wpływów, nigdy bowiem nie zrezygnował z ambicji zajęcia Konstantynopola.

Chaos w Rzeszy

W 1197 r. Henryk VI Hohenstauf, uznany później za jednego z najpotężniejszych władców w historii Niemiec, niespodziewanie zmarł na malarię. Po jego śmierci, pod wpływem bogatych mieszczan i króla Anglii, w 1198 r. na tronie cesarza Rzeszy zasiadł Otto IV z Brunszwiku. Zapoczątkowało to okres chaosu, w tym wojnę domową z pretendującym do schedy po zmarłym bracie Filipem Szwabskim z dynastiidynastiadynastii Hohenstaufów. Po śmierci tego ostatniego Otto IV próbował podbić Sycylię. Z tego powodu skonfliktował się z papieżem Innocentym III, który w 1210 r. go ekskomunikował. Jednocześnie w Rzeszy wybuchła kolejna wojna domowa, tym razem między rodami Welfów i Hohenstaufów, która przypieczętowała klęskę polityczną cesarza Ottona IV. W 1212 r. władzę w Niemczech przejął Fryderyk IIFIIFryderyk II. Wkrótce w konflikt w Rzeszy włączyli się władca angielski Jan bez Ziemi (po stronie Ottona IV) oraz król Francji Filip II August (po stronie Hohenstaufów). W 1214 r. Otto IV, po przegranej bitwie pod Bouvines, wycofał się do swoich posiadłości w Brunszwiku w środkowej części Niemiec.

Fryderyk II potrafił czytać i pisać w kilku językach, co korzystnie wyróżniało go spośród innych średniowiecznych monarchów. Pozostawał pod wpływem różnych cywilizacji: łacińskiej, bizantyńskiej i arabskiej, podobnie jak Sycylia, którą władał od 1198 roku. Jako pierwszy od wieków próbował budować silne, scentralizowane i zbiurokratyzowane państwo.

Dążąc do zbudowania swojego autorytetu jako władcy całego Zachodu, uważał się za „cesarza końca świata”. Wychowany na Sycylii, dysponował tam o wiele silniejszą władzą niż w Niemczech i większość uwagi poświęcał sprawom włoskim. Godził się, aby na północy cesarstwa coraz większy udział w sprawowaniu władzy przypadał książętom niemieckim, i to najprawdopodobniej był jego największy błąd.

Z powodu stałej nieobecności cesarza w Niemczech tamtejsi książęta przejęli niemal pełnię władzy. Nie pomogło odbicie przez Fryderyka z rąk muzułmanów Jerozolimy i koronacja na jej króla. Nastąpił upadek autorytetu władzy królewskiej i cesarskiej w Niemczech. Śmierć w 1254 r. Konrada IV, syna Fryderyka II, otworzyła długi okres wojen domowych między kandydatami do korony.

FII

RG0QIM3ISSyMx1

Ilustracja przedstawia mężczyznę, króla siedzącego na tronie. Na głowie ma on koronę. Ma granatową narzutę na ramionach. Obok niego znajduje się orzeł.

Cesarz rzymski, król jerozolimski

W podziękowaniu za koronację Fryderyk II zobowiązał się zorganizować krucjatę. W ramach przygotowań poślubił w 1225 r. Jolantę Jerozolimską, następczynię tronu istniejącego od 1099 r. Królestwa Jerozolimy (jego pierwsza żona Konstancja Aragońska zmarła wcześniej). Gdy ociągał się z wyruszeniem na krucjatę, papież Grzegorz IX go ekskomunikował. Mimo to w czerwcu 1228 r. cesarz wyruszył w drogę. Podjął negocjacje z sułtanem egipskim Al‑Kamilem w celu odzyskania i dołączenia Jerozolimy, Nazaretu i Betlejem do Królestwa Jerozolimy. Udane negocjacje doprowadziły do koronacji Fryderyka w Jerozolimie 18 marca 1229 roku. Zajęcie Jerozolimy przyniosło Fryderykowi sławę i poważanie w Europie, skłoniło też papieża Grzegorza IX do zdjęcia ekskomuniki w 1231 r. (pokój w San Germano).

Wielkie bezkrólewie – ponowny chaos

Okres od śmierci Fryderyka II w 1250 r. do elekcjielekcjaelekcji Rudolfa I Habsburga w 1273 r. to lata największego osłabienia królewskiej władzy centralnej w Niemczech. Określenie „bezkrólewie” jest w tym przypadku mylące, ponieważ tron nie był wtedy pusty, ale miały miejsce m.in. podwójne elekcje, gdy prawo do korony przypisywało sobie co najmniej dwóch władców.

Na kryzys polityczny nałożył się też gospodarczy – z tego powodu szerzyły się rozboje. W epoce powszechnego chaosu elekcje królów zostały zmonopolizowane przez kilku najpotężniejszych książąt, tj. arcybiskupów Moguncji, Kolonii i Trewiru, księcia saskiego, margrabię brandenburskiego, księcia bawarskiego i palatyna Renu.

Wielkie bezkrólewie umocniło rozdrobnienie polityczne Rzeszy Niemieckiej i zachwiało cesarskim autorytetem, który od tej pory musiał liczyć się z potęgą silniejszych wasali. Wybór na króla Rudolfa I Habsburga w 1273 r. i podjęte przez niego na sejmie Rzeszy w Norymberdze obietnice reform, uporządkowania stosunków wewnętrznych i rewindykacji uprawnień królewskich przyniosły jedynie krótkotrwałe efekty.

Rudolf I pokonał w 1276 i 1278 r. pod Dürnkrut (Suchymi Krutami) swojego głównego przeciwnika — króla czeskiego Przemysła II Ottokara. Zdobył też Austrię i Styrię, które w 1282 r. przekazał jako dziedziczne lenno swoim synom. Stworzyło to podstawę władztwa terytorialnego Habsburgów – jednej z najpotężniejszych dynastii w następnych stuleciach.

Ciekawostka

Dynastia, która władała światem

Rfjc80aKUIjP21

Ilustracja przedstawia herb pierwszych Habsburgów. Jest to czerwony gryf (połączenie lwa i ptaka), ma na głowie niebieską koronę i niebieskie pazury. Znajduje się na żółtym tle.

Habsburgowie to dynastia niemiecka (von Habsburg), której założycielem był w X w. Guntram Bogaty. Nazwa rodziny wywodzi się od pierwszej posiadłości rodu, zamku Habsburg (z niem. Habichtsburg – Jastrzębi Zamek), położonego w kantonie Aargau w Szwajcarii.

Przedstawiciele dynastii w różnych okresach panowali m.in. w krajach niemieckich i włoskich, Świętym Cesarstwie Rzymskim, Czechach, Hiszpanii, Portugalii, Burgundii, na Węgrzech (a co za tym idzie – również w Chorwacji), w Siedmiogrodzie, na Śląsku, ziemiach polskich, ukraińskich, serbskich oraz w hiszpańskich i portugalskich koloniach w Azji, Afryce i obu Amerykach.

Ostoją monarchii było Arcyksięstwo Austriackie, systematycznie rozszerzane, by stać się rozległym krajem, zwanym od nazwy dynastii Monarchią Habsburgów. Dynastia w linii męskiej wygasła w roku 1740. Ostatnia władczyni z rodu Maria Teresa Habsburg z mężem Franciszkiem Lotaryńskim zapoczątkowała dynastię habsbursko‑lotaryńską, często utożsamianą z poprzedniczką.

Rudolf I próbował uporządkować sytuację wewnętrzną: ogłosił powszechny pokój ziemski w Niemczech, a w 1289 r. wyprawił się do Turyngii przeciw rycerzom‑rozbójnikom, trudniącym się napadami na przejeżdżających w pobliżu ich zamku kupców i podróżnych. Siali oni w owym czasie postrach na terenie Niemiec.

RjjnjnOpHKAbf

Ilustracja przedstawia zebranie królewskie. Król siedzi na tronie, a wokół niego zebrani są radni. Jeden mężczyzna stoi nieco z przodu sali i odczytuje pismo ze zwoju papieru. Reszta poddanych spogląda przez okna do wewnątrz sali na zebranych. Król ma na głowie koronę, w ręce berło królewski. Ubrany jest w ciemne, zdobione szaty. Za nim na ścianie wisi zielony atłas zdobiony złotym haftem.

Nie udało mu się jednak zapobiec wszystkim wojnom wewnętrznym; trwały m.in. walki arcybiskupa Kolonii Zygfryda II Wastenburga z księciem Brabancji Janem I o Limburgię, a niepokoje w Szwabii wywoływał hrabia Wirtembergii Eberkard I. W 1289 r. król Rudolf I zmusił hrabiego Dolnej Burgundii Ottona IV do złożenia mu hołdu – w ten sposób częściowo odnowił związki ziem burgundzkich z Niemcami.

W 1291 r. próbował przeprowadzić elekcję swojego syna Albrechta na króla Niemiec, ale elektorowie odmówili. Na króla Niemiec wybrany został Adolf, hrabia Nassau. Mimo to w 1298 r. w bitwie pod Göllheim Albrecht pokonał konkurenta i został kolejnym królem Niemiec z dynastii Habsburgów.

Po niewielu latach spokoju Niemcy znów pogrążyły się w wojnach domowych między rywalizującymi o koronę dynastiami Habsburgów z Austrii, Wittelsbachów z Bawarii i Luksemburgów. Jednocześnie po raz pierwszy doszło wtedy do unii Niemiec z Czechami i Węgrami, a Hohenzollernowie śmiało wkroczyli na arenę polityki europejskiej, otrzymawszy w 1415 r. od cesarza Brandenburgię.

RfaVSTYPqrgnO

Mapa przedstawia cesarstwo (zwane od trzynastego wieku Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego). Składało się ono z rdzenia, którym było Królestwo Niemieckie oraz z równoprawnych mu formalnie: Królestwa Włoch (do 1648 r.) i Królestwa Burgundii (1032‑1378). Obszarami, które weszły w skład cesarstwa w 1034 r. było Królestwo Burgundii. Księstwo Czeskie i Królestwo Italii były lennami królestwa wschodniofrankijskiego.

Słownik

Słowa kluczowe

Europa późnego średniowiecza, Fryderyk I Barbarossa, Habsburgowie, Henryk VI Hohenstauf, Rudolf I Habsburg, średniowiecze, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego

Bibliografia

J. Kłoczowski, Europa – chrześcijańskie korzenie, Warszawa 2004.

E.W. Wies, Fryderyk Barbarossa. Mit i rzeczywistość, tłum. W. Radwański, Warszawa 1996.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.