Realizowanie przez ośrodkowy układ nerwowy funkcji poznawczych umożliwia organizmowi pełen kontakt ze środowiskiem zewnętrznym i odpowiednie reagowanie na zmiany w nim zachodzące. W przebiegu wielu schorzeń i uszkodzeń układu nerwowego może dojść do upośledzenia pojedynczych lub wielu funkcji poznawczych.

Pamięć można zdefiniować jako zdolność organizmu do przechowywania śladów pamięciowych – engramówengramengramów, w celu wykorzystywania ich w planowaniu przyszłych działań. Pamięć zdarzeń, faktów i doznań, o których możemy świadomie opowiedzieć lub które możemy przywołać jako wspomnienie, określana jest mianem pamięci deklaratywnej. Zaburzenia tego rodzaju pamięci związane są najczęściej z uszkodzeniami płatów skroniowych kory mózgowej i noszą nazwę amnezji. Wyróżnia się amnezję wsteczną (niepamięć zdarzeń przeszłych) oraz następczą (niezdolność do tworzenia nowych śladów pamięciowych). Zaburzenia amnestyczne mogą pojawiać się w przebiegu udarówudar mózguudarów i nowotworów mózgu, mogą też przejściowo występować przy wstrząśnieniu mózgu.

Umiejętność tworzenia i rozumienia mowy związana jest z aktywnością wielu regionów mózgu, jednak najważniejsze z nich są dwa obszary zlokalizowane w płacie czołowym oraz skroniowym lewej półkuli mózgu. W związku z tym uszkodzenia zlokalizowane w korze mózgowej lewej półkuli (urazy mechaniczne, udary, nowotwory, krwotoki) mogą prowadzić do wystąpienia zaburzeń mowy, czyli afazjiafazjaafazji. Jeśli uszkodzeniu ulega tylna część płata czołowego lewej półkuli, gdzie występuje ośrodek ruchowy mowy (ośrodek Broki), pacjent traci umiejętność mówienia, przy zachowanej zdolności do rozumienia mowy (tzw. afazja ruchowaafazja ruchowaafazja ruchowa). Jeśli z kolei dochodzi do uszkodzenia zlokalizowanego w tylnej części płata skroniowego, gdzie występuje ośrodek słuchowy mowy (ośrodek Wernickego), obserwuje się u pacjenta niezdolność zrozumienia mowy, przy zachowanej umiejętności spontanicznego wypowiadania się (tzw. afazja czuciowaafazja czuciowaafazja czuciowa). Szerokie uszkodzenia lewopółkulowe prowadzą do upośledzenia zarówno mówienia, jak i rozumienia mowy.

Percepcję można zdefiniować jako wszystkie procesy związane z odbiorem bodźców zmysłowych z otoczenia oraz ich prawidłową analizą. Realizacja tych procesów zachodzi dzięki współdziałaniu wielu obszarów kory mózgowej płatów czołowego, ciemieniowego i potylicznego. Upośledzenie rozpoznawania wrażeń czuciowych określa się mianem agnozji, która może przybierać różne postacie.

Najczęściej występującymi zaburzeniami tego typu są:

Funkcje wykonawcze związane są z planowaniem, zarządzaniem i sterowaniem działaniami organizmu. Dotyczą one również zdolności do dostosowywania aktualnego zachowania do norm społecznych. Funkcje te mają związek z aktywnością ośrodków zlokalizowanych w płacie czołowym, w szczególności w przedniej jego części, tzw. korze przedczołowej.

Uszkodzenia kory przedczołowej w wyniku urazu czy procesu chorobowego (udar, nowotwór) mogą prowadzić do:

• nieumiejętności planowania własnych działań;

• niezdolności do myślenia abstrakcyjnego;

• nieumiejętności dostosowania własnego działania do narzuconych norm społecznych.

Uwaga nie jest jednorodnym procesem, a raczej składa się z wielu elementów związanych z utrzymaniem organizmu w stanie gotowości do działania i odbioru bodźców ze środowiska. Ponadto obejmuje także selekcjonowanie tych bodźców, wzmacnianie bodźców ważnych, a wygaszanie nieistotnych czy wreszcie umiejętność zaangażowania się w analizę konkretnego bodźca (koncentrację). W procesach tych uczestniczą liczne ośrodki w mózgu, trudno więc wskazać określony region odpowiedzialny za ich koordynację. Łagodne zaburzenia uwagi, w postaci dekoncentracji i niemożliwości skupienia się przez dłuższy czas na konkretnym zadaniu, obserwowane są bardzo często. Zwykle wynikają one z przemęczenia czy braku snu i wystarcza odpoczynek, aby organizm odzyskał pełną sprawność. Deficyty uwagi występują również jako objaw wielu stanów chorobowych, jak np. depresjadepresjadepresja, udar mózguudar mózguudar mózgu czy zespół Tourette’azespół Tourette’azespół Tourette’a. Charakterystyczną formą zaburzeń uwagi, związaną z wiekiem, jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD)zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD)zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD).

Istnieje wiele schorzeń, w przypadku których nie dochodzi do upośledzenia określonej funkcji poznawczej, a zaburzenia mają charakter uogólniony i dotyczą wszystkich wymienionych procesów. Najczęstszą chorobą, w przebiegu której obserwowany jest stopniowy ubytek praktycznie wszystkich funkcji poznawczych, jest choroba Alzheimerachoroba Alzheimerachoroba Alzheimera.

Taki stopniowy, narastający deficyt wszystkich funkcji poznawczych obserwuje się także w przypadku innych poważnych schorzeń ośrodkowego układu nerwowego, np. choroby Creutzfeldta‑Jakobachoroba Creutzfeldta‑Jakobachoroby Creutzfeldta‑Jakoba czy AIDSAIDS (zespół nabytego niedoboru odporności)AIDS. Schorzeniom tym towarzyszy, rozwijające się w różnym tempie, narastające upośledzenie wszystkich funkcji poznawczych, Prowadzi ono do całkowitego braku kontaktu z otoczeniem i zniesienia funkcji mózgu, a ostatecznie do śmierci pacjenta.

Bardzo ważna jest wczesna, specjalistyczna diagnostyka jakościowa i ilościowa zaburzeń poznawczych występujących u danej osoby.

Dzięki przesiewowym badaniom funkcji poznawczych możliwe jest wczesne wykrywanie nieprawidłowości mogących wskazywać na określone jednostki chorobowe. Wczesne wykrycie zaburzeń umożliwia postawienie diagnozy, zaplanowanie odpowiedniego leczenia (np. włączenia farmakoterapii) i opóźnienie dalszego postępu choroby. Prawidłowa i szybka diagnoza ma także wymiar społeczno‑psychologiczny: umożliwia choremu oraz jego najbliższym przygotowanie się (zarówno psychiczne, jak i finansowe) na wielowymiarowe trudności związane z postępowaniem choroby i jej leczeniem.

Słownik