Jak doszło do powstania wielkopolskiego?

R1HyEfqPFoLmJ1

Strona z gazety The New York Times. Na jej stronie informacja o rozejmie.

Już latem 1918 r., po załamaniu się frontu zachodniego, stało się jasne, że Niemcy przegrają wojnę. Porażkę ponieśli jednak tylko na zachodzie, a na wschodzie ziemie polskie wciąż znajdowały się w ich rękach. W takich warunkach doszło do rozmów w sprawie zawieszenia broni między mocarstwami zwycięskimi a Niemcami. Polacy z zaboru pruskiego liczyli, że kraje ententyententaententy podyktują twarde warunki przegranym i każą wycofać wojska niemieckie z Wielkopolski, Pomorza oraz Śląska. Wśród sojuszników nie było jednak zgody w tej kwestii. O ile Francja zaproponowała cofnięcie Niemców do granicy z 1772 r., o tyle Wielka Brytania sprzeciwiła się tym planom, nie chcąc doprowadzić do całkowitego osłabienia państwa niemieckiego, a przez to nadmiernego wzmocnienia Francji. Państwa ententy dążyły tym samym do zachowania równowagi sił w Europie, obawiając się uzyskania hegemonii przez jeden ze zwycięskich krajów. W dniu 11 listopada 1918 r. doszło do podpisania rozejmu w Compiègnerozejm w Compiègnerozejmu w Compiègne, podczas którego ustalono tymczasową granicę Niemiec według stanu sprzed sierpnia 1914 r., ale Niemcy nie podpisały układu o bezwarunkowej kapitulacji. Kwestię ziem zaboru pruskiego odłożono na zbliżającą się konferencję pokojową.

Dyplomatyczne manewry

Polscy przywódcy na terenie zaboru pruskiego postanowili wziąć sprawy w swoje ręce, nie czekając na decyzję, która mogła okazać się dla nich niekorzystna. Wiedzieli jednak, że bez pomocy z zewnątrz – głównie państw ententy – nie odniosą sukcesu. W przypadku niepowodzenia powstańcy byliby skazani na represje niemieckie, straciliby też w oczach zachodnich sojuszników. Nie mogli liczyć także na wsparcie marszałka Józefa Piłsudskiego, który wszystkie siły skupił na obronie granicy wschodniej, zgadzając się, aby sytuacja Wielkopolski została rozstrzygnięta podczas konferencji pokojowej. Obrano więc strategię lawirowania: z jednej strony potajemnie przygotowywano ludność, poprzez jej edukowanie, uświadamianie narodowe oraz zbieranie żołnierzy zdolnych do walki, a z drugiej – oficjalnie zapewniano władze niemieckie, że o żadnym powstaniu nie ma mowy.

Wraz z zakończeniem wojny oraz kształtowaniem się państwa polskiego priorytetem dla polskich działaczy stało się powołanie organu politycznego, który sprawowałby tymczasową władzę na terenie zaboru pruskiego. W dniu 14 listopada 1918 r. wyłoniono trzyosobowy zespół w składzie: ks. Stanisław Adamski (Wielkopolska), Wojciech Korfanty (Śląsk) i Adam Poszwiński (Kujawy). Na 3–5 grudnia zwołano Sejm DzielnicowySejm DzielnicowySejm Dzielnicowy, podczas którego wyłoniono Naczelną Radę LudowąNaczelna Rada LudowaNaczelną Radę Ludową, pełniącą funkcję lokalnego rządu. Organizacja składała się przede wszystkim z przedstawicieli Narodowej Demokracji, uznawała zwierzchność Komitetu Narodowego PolskiegoKomitet Narodowy PolskiKomitetu Narodowego Polskiego w Paryżu.

R1UHktYV8bgbr

Ilustracja przedstawia grupę kilkudziesięciu osób pozującą do fotografii, ustawionych w trzy rzędy. W grupie dominują mężczyźni, tylko w pierwszym rzędzie widoczne są dwie kobiety. Mężczyźni ubrani są w garnitury, a kobiety w długie suknie.

W ostatnich tygodniach przed wybuchem powstania sytuacja między Polakami a Niemcami stawała się coraz bardziej napięta. Tak Karol Rzepecki, członek Naczelnej Rady Ludowej, wspominał panującą wówczas atmosferę: Niemcy nie mogli strawić uchwał Sejmu [Dzielnicowego] i rozpoczęli grę tarć, prowokacji i zaczepek. Ale Polacy, jakkolwiek żyli w stanie silnego podniecenia umysłów, panowali nad sobą, uznając władzę Naczelnej Rady Ludowej, i nie reagowali na ogół na prowokacyjne pochody, śpiewy i wiece załogi niemieckiej, uczniaków i urzędników hakatystów. Czasem jeno POWZP [Polska Organizacja WojskowaPolska Organizacja Wojskowa (POW)[Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego] wywoływała wśród nas obawy i niepokój tajemniczymi swymi wyprawami po przybory wojskowe lub broń. Częściowo kończyły się one dobrym wynikiem, czasem też strzelaniną i aresztowaniami. Niemcy byli świadomi tych incydentów i stawali się czujnymi. Z czasem przybierali wobec nas coraz bardziej prowokacyjną postawę. Atmosfera stawała się duszna. Wtajemniczeni czuli, że lada dzień może dojść do wybuchu.*

Indeks górny *Cytowany fragment za: Oswobodzenie Poznania (według Karola Rzepeckiego) [w:] Rocznice narodowe. Wskazówki i materjały potrzebne dla urządzających obchody narodowe, oprac. M.Bogusławska, Lwów i Warszawa 1926, s.63. Indeks górny koniec^{*Cytowany fragment za: Oswobodzenie Poznania (według Karola Rzepeckiego) [w:] Rocznice narodowe. Wskazówki i materjały potrzebne dla urządzających obchody narodowe, oprac. M.Bogusławska, Lwów i Warszawa 1926, s.63.}

Przyjazd Paderewskiego do Poznania i wybuch powstania

R14248NXnApAv1

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Ma on siwe włosy do ramion, mocne rysy twarzy, wydatny nos oraz wąsy. Ubrany jest w garnitur.

Przełomowym okazał się dzień 26 grudnia 1918 r.: Ignacy Paderewski, członek Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu oraz uznany na świecie kompozytor i pianista, zmierzał do Warszawy, aby porozumieć się z Józefem Piłsudskim w sprawie utworzenia ogólnonarodowego rządu. Po drodze postanowił zatrzymać się w Poznaniu, wiedząc, że jako osoba związana z endecją spotka się tu z przychylnym przyjęciem. Faktycznie, Polacy tłumnie zebrali się na ulicy pod hotelem Bazar, w którym zatrzymał się Paderewski. Krótko przemówił do zebranych i mimo iż starał się powściągać emocje, rozniecił patriotyczne uczucia Polaków, a jego przyjazd stał się iskrą, która ostatecznie doprowadziła do wybuchu powstania.

Przemówienie Ignacego Paderewskiego, 26 grudnia 1918 r.:

RX8I0m5Pbruoe

Ilustracja przedstawia budynek starego hotelu. Jest to budynek przypominający kubaturą dużą kamienicę o wysokości trzech pięter. Ma on bogato zdobioną fasadę. Na dole budynku znajdują się sklepy. Przed budynkiem znajduje się ruchliwa ulica po której spacerują ludzie.

Ten dzień tak wspominał Karol Rzepecki, poseł i członek Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu:

R1RZlkuncx2Os

Ilustracja przedstawia scenę walk ulicznych. Na ulicy pomiędzy kamienicami strzelają do siebie dwie grupy ludzi ubranych w wojskowe stroje. Po środku ulicy biegnie trzecia grupa ludzi. Wokół ulicy znajdują się wysokie kamieniczki z ich okien zwisają polskie flagi.

Następnego dnia w odpowiedzi na entuzjastyczne powitanie Paderewskiego przez Polaków Niemcy zorganizowali kontrmanifestację. Przeszli ulicami Poznania, prowokując swoim zachowaniem, oraz ostrzelali hotel Bazar. Doszło do pierwszych starć pomiędzy obiema grupami. Do dziś nie wiadomo, kto pierwszy strzelił. Był to jednak sygnał do rozpoczęcia walk. Przebywający wówczas na urlopie w Poznaniu kpt. Stanisław Taczak, oficer Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, objął dowództwo nad powstańcami.

RDastsvBYUAry

Ilustracja przedstawia wojskowego w mundurze. Jest on ubrany w mundur przepasany w pasie skórzanym pasem. Na piersiach ma zawieszone medale. Ma on okrągłą twarz, z gładko zaczesanymi włosami na bok oraz małym wąsem.

Pierwsze powstańcze sukcesy

R11boI8jWjoow1

Ilustracja przedstawia jedną stronę druku odezwy wydanej przez Komisariat Naczelnej Rady Ludowej.

Powstańcy początkowo nie stanowili regularnych oddziałów, składali się z kilku grup, głównie członków Polskiej Organizacji Wojskowej oraz Straży Ludowej, powstałej w listopadzie w celu utrzymania porządku w mieście. Wojsko było uzbrojone, z tego powodu, że ci żołnierze, którzy wracali z wojska niemieckiego, przybywali do domu z bronią. Poza tym dużo powstańców kupowało bagnety i karabiny od żołnierzy niemieckich, którzy wracali także do domu. Tak że mniej więcej połowa powstańców była uzbrojona w karabiny i bagnety, a druga połowa posługiwała się staroświecką naszą bronią, tj. kosą i widłami – relacjonował kpt. Stanisław Taczak.

Poznań został sprawnie opanowany w ciągu kilku dni, a powstanie rozprzestrzeniło się wkrótce na znaczną część Wielkopolski. Po pierwszych sukcesach 3 stycznia 1919 r. Naczelna Rada Ludowa podjęła decyzję o przejęciu oficjalnie władzy w Poznańskiem. Dzięki zaskoczeniu Niemców pierwsze tygodnie były zwycięskie dla powstańców, jednak później napotykali coraz silniejszy opór – Niemcy przeszli do kontrofensywy.

R18Jc21E7AoRp

Ilustracja przedstawia żołnierza. Jest to mężczyzna w średnim wieku z wąsem, ma zamyśloną twarz. Siedzi na krześle ubrany jest w mundur, na głowie ma wojskową czapkę z orłem białym.

W połowie stycznia 1919 r. kpt. Taczak przekazał dowództwo gen. Józefowi Dowborowi‑MuśnickiemuGen. Józef Dowbor‑Muśnickigen. Józefowi Dowborowi‑Muśnickiemu. Głównym celem bardziej doświadczonego generała stało się utworzenie armii zawodowej; początkowo z ochotników, następnie dzięki powszechnej mobilizacji. Dnia 26 stycznia żołnierze złożyli uroczystą przysięgę.

Tekst przysięgi wojsk powstańczych:

RmI6e5ie8CrTz

Ilustracja przedstawia grupę żołnierzy - ośmiu. Są oni ubrani w stroje wojskowe, a środkowy żołnierz również w płaszcz zimowy. Stoją oni ustawieni równo w rzędzie, pozują do fotografii, na tle budynku mieszkalnego.

Koniec powstania wielkopolskiego

Wobec przedłużającego się konfliktu, a także pod naciskiem Francji Niemcy podpisały rozejm w Trewirze 16 lutego 1919 r., uznając polsko‑niemiecką linię demarkacyjną. Gdyby do tego nie doszło, szala zwycięstwa mogłaby się znacznie przechylić na stronę niemiecką, która dysponowała większą i lepiej przygotowaną armią.

Nie był to jednak ostateczny koniec konfliktu, nieregularne walki trwały nadal, a front wielkopolski ostatecznie został zlikwidowany dopiero w marcu 1920 r. Już jednak 28 czerwca 1919 r. zawarty został długo oczekiwany traktat wersalski, w wyniku którego przyznano odrodzonemu państwu polskiemu Wielkopolskę. Jego postanowienia weszły w życie w styczniu 1920 r., wtedy też polskie oddziały z Wielkopolski wzięły udział w przejmowaniu (pozostających w niemieckich rękach, a przyznanych Polsce) ziem Pomorza oraz Wielkopolski.

Powstanie wielkopolskie było jednym z niewielu zrywów niepodległościowych Polaków zakończonych sukcesem. Dlatego tak ważny stał się później jego wymiar symboliczny i propagandowy. Do dziś władze Polski – a przede wszystkim Poznania i regionu – pielęgnują pamięć o bohaterskich walkach. To tu pozytywistyczna „praca u podstaw” i działalność antygermanizacyjna pozwoliły na skuteczne przeprowadzenie powstania. Zwycięstwo podniosło Polaków moralnie. Tym bardziej że powstańcy walczyli wyłącznie własnymi siłami, bez pomocy z zewnątrz. Po obronie granicy zachodniej Armia Wielkopolska brała udział w walkach na wschodzie odradzającego się państwa polskiego.

Słownik

Słowa kluczowe

powstanie wielkopolskie, Naczelna Rada Ludowa, Poznań, zabór pruski, Wielkopolska, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego

Bibliografia

Powstanie Wielkopolskie, album pod red. J. Macyszyna, Warszawa 2006.

J. Dowbor‑Muśnicki, Moje wspomnienia, Poznań 2013.

Wspomnienia z powstania wielkopolskiego, wybór i oprac. J. Karwat, Poznań 2007.