Jak powstała etyka?

Zanim dowiesz się, w jaki sposób Sokrates dociekał, co oznaczają poszczególne pojęcia etyczne, zobacz, dlaczego w ogóle stanęły one pod znakiem zapytania. Jaki proces doprowadził do tego, że moralność stała się w starożytnej Grecji problemem filozoficznym?

Kiedy konieczne staje się ustalenie znaczenia pojęć etycznych – takich jak cnota, dobro, sprawiedliwość?

Co oznaczały najważniejsze pojęcia etyczne, zanim stały się nieoczywiste i problematyczne?

Jak zmieniło się znaczenie pojęcia cnoty (arete)?

Jakie było pierwotne źródło znaczenia pojęć etycznych? Dlaczego pewne wydarzenia historyczne wywołały wątpliwości co do ich znaczenia?

Życie Sokratesa

RsnbqHmg2vgDJ1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma niewielki, zadarty nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Działalność ateńskiego filozofa Sokratesa przypada właśnie na ten okres zmian kulturowych, w związku z którymi znaczenie pojęć etycznych stanęło pod znakiem zapytania. Wysiłek intelektualny całego życia Sokratesa zorientowany był na ustalenie sensu tych właśnie podstawowych pojęć. Czym jest sprawiedliwość? Czym równość? Jak postępować, aby żyć w zgodzie z cnotą?

Sokrates był obywatelem Aten, ale od udziału w życiu publicznym z jego zgromadzeniami i debatami wolał prowadzić raczej rozmowy w nielicznym gronie uczniów i przyjaciół. Jako że nie wykonywał praktycznie żadnego zawodu, można bez przesady powiedzieć, że całe dnie spędzał na dysputach z przyjaciółmi, rówieśnikami i młodzieżą. Celem tych rozmów było ustalenie znaczenia pewnego pojęcia, jak np. wiedza lub sprawiedliwość. Sokrates zazwyczaj umniejszał swoją wiedzę – przekonywał, że on tak naprawdę na dany temat nic nie wie i prosi rozmówcę, by mu go wyjaśnił (ironia sokratejskaironia sokratejskaironia sokratejska). Następnie, zbijając kolejne twierdzenia rozmówców za pomocą pytań, doprowadzał je do sprzeczności lub absurdu (metoda elenktycznametoda elenktycznametoda elenktyczna). Głównym celem Sokratesa było tu uświadomienie rozmówcom ich ignorancji. Do tej misji, jak twierdził filozof, powołał go Apollo. On sam nie posiadał pewnej wiedzy, zaś jego jedyna mądrość polegała na tym, że w przeciwieństwie do innych ludzi, wiedział, że nic nie wie. Świadomość własnej niewiedzy była zaś pierwszym krokiem do poznania prawdy, a bez wiedzy, czym jest dobrodobro (moralne)dobro, człowiek nie może postępować moralnie. Niewiedza prowadziła, według Sokratesa, do zła.

Niekiedy dialog służył jednak znalezieniu pozytywnej odpowiedzi na poszukiwane pytanie. Sokrates sądził bowiem, że ludzie znają prawdę o naturze wartości moralnych, lecz jej sobie nie uświadamiają. Prowadzone przez niego rozmowy miały na celu dopomóc jego rozmówcom w zdaniu sobie sprawy z prawdy, której na co dzień nie są świadomi (metoda majeutycznametoda majeutycznametoda majeutyczna).

Etyka Sokratesa

R1TTCvUwR0Rln1

Obraz przedstawia portret mężczyzny. Ma półdługie, falujące włosy, wysokie czoło oraz gęstą brodę z wąsami.

Jaki związek miały dla Sokratesa poznanie i działanie? Działanie to dziedzina tego, co praktyczne – moralności. By wiedzieć, jak postępować, należało poznać znaczenie pojęć etycznych – dobra, sprawiedliwości, równości itp. Sokrates był w swoim skupieniu na etyce radykalny – jedynym, co warto poznawać, jest to, co użyteczne. Natomiast dla człowieka użyteczne jest to, co dobre dla jego duszy.
Naturę wartości moralnych poznać może rozum. Pierwszym krokiem jest, jak już wiesz, odrzucenie fałszywych mniemań poprzez rozmowę. Wtedy człowiek ma szansę uświadomić sobie wiedzę, którą od zawsze posiadał. U Sokratesa poznanie jest więc autorefleksją – poznaniem samego siebie. Każdy człowiek musi samodzielnie odkryć, co jest dobre, kierując się tylko osądem własnego rozumu – nie zaś opinią większości czy tradycją, która dyktuje określone normy postępowania.

Zdobycie wiedzy o prawdziwej naturze wartości moralnych nie jest dla Sokratesa tylko warunkiem postępowania zgodnego z cnotą. Twierdził on bowiem, że cnota jest wiedzą (intelektualizm etycznyintelektualizm etycznyintelektualizm etyczny). Co z tego wynika? Po pierwsze, że zło bierze się z niewiedzy. Ludzie nie chcą czynić zła, lecz nie rozumieją, czym jest dobro, ponieważ zamiast zastanawiać się nad jego naturą, przyjmują bez namysłu poglądy większości. Dobre w ogóle jest według Sokratesa to, co dobre dla duszy (psyche) człowieka. Człowiek, który kieruje w się w swoim życiu rozumem, musi rozważyć, czy jego postępowanie sprawia, że staje się lepszy czy gorszy. Po drugie, że wiedzieć, co jest dobre to tyle, co być dobrym. Zgodnie ze stanowiskiem Sokratesa nie można było postępować źle, jeśli poznało się prawdziwą naturę dobra. Jedynym wyjaśnieniem zła było to, że ludzie nie dość dobrze pojęli, czym jest dobro. Poznanie dobra było bowiem zajęciem trudnym, choć nie niemożliwym. Sokratesa wspierał w jego poszukiwaniach daimoniondaimoniondaimonion, czyli wewnętrzny głos boskiego pochodzenia. Według Platona powstrzymywał on Sokratesa przed niewłaściwym działaniem. Według innych źródeł – doradzał, co należy zrobić. Daimonion jest zwykle uznawany za odpowiednik sumienia. Wraz z dusządusza (psyche)duszą (czynnikiem poznania dobra) oraz cnotą (wiedzą o tym, czym jest dobro) daimonion jest podstawowym pojęciem etyki Sokratesa.

Postawa moralna

Działalność Sokratesa wzbudzała w Atenach kontrowersje. W 399 r. p.n.e. został on oskarżony o psucie młodzieży i bezbożność, co zagrożone było karą śmierci (więcej o procesie Sokratesa możesz przeczytać w materiale „Śmierć Sokratesa”). Prawdopodobnie oskarżycielom nie chodziło o doprowadzenie do śmierci filozofa, lecz jedynie o pozbycie się go z miasta. Sokrates łatwo mógł uzyskać karę wygnania – wystarczyło tylko przyjąć odpowiednią postawę przed sądem. Myśliciel jednak odrzucił oskarżenia i wygłosił mowę będącą obroną jego działalności filozoficznej. Dowodził, że Ateńczycy nie tylko nie powinni skazywać go na śmierć, lecz raczej okazać mu wdzięczność za jego działalność, która obnaża ich ignorancję i pobudza do cnoty.

Zamiast więc zgodzić się na zwyczajową grzywnę, Sokrates zaproponował sądowi, by państwo w dowód wdzięczności utrzymywało go do końca życia, tak jak miało to w zwyczaju robić ze zwycięzcami olimpiad.

Postawa Sokratesa miała oczywiście na celu sprowokowanie Ateńczyków i ta prowokacja się udała. Sąd wymierzył mu karę śmierci. Nawet wtedy filozof miał jednak możliwość ujścia z życiem. Miał bogatych i wpływowych przyjaciół – przekupienie strażników i ucieczka nie stanowiły problemu. Sokrates przeciwstawił się jednak namowom przyjaciół. Gdyby bowiem zdecydował się na ucieczkę, przekreśliłby tym samym wszystko, co powiedział w swojej obronie, i przyznał rację oskarżycielom. Postawa etyczna zajmowana w życiu nie mogła przeciwstawiać się, według Sokratesa, głoszonym przez niego poglądom.

Pierwszy filozof etyk

Oparta na wiedzy etyka Sokratesa była odpowiedzią na kryzys wartości, który wiązał się z przemianami społeczeństwa greckiego w V w. p.n.e. Filozof rozumiał swoją etykę przede wszystkim jako zadanie ponownego ustalenia znaczeń podstawowych pojęć moralnych, gdy stanęły one pod znakiem zapytania. W tym sensie jako pierwszy uczynił z kwestii moralnych problemy filozoficzne. Jako pierwszy uprawiał również etykę – głosząc swoje poglądy na cnotę oraz czyniąc ze swoich poglądów praktyczną zasadę własnego życia.

RSy6diFPsmHtr

Obraz przedstawia półnagiego mężczyznę, który trzyma lampę. Mężczyzna siedzi na ulicy w wielkiej beczce wyłożonej słomą. Przed nią znajdują się cztery psy. W tle widoczne są zabudowania miasta.

Tym samym Sokrates zainspirował dalszy rozwój etyki będącej od tamtego czasu dyscypliną filozoficzną. Problematyka, którą podjął, okazała się bowiem jednym z najważniejszych kierunków rozwoju filozofii w kolejnych stuleciach. Platon, a później Arystoteles podjęli zadanie ustalenia znaczenia cnoty i innych pojęć etyki. Podczas gdy Sokrates skupił się na praktycznej działalności, jego następcy opracowali zagadnienie w sposób teoretyczny – Platon stworzył teorię czterech cnót, zaś Arystoteles przedstawił rozbudowany katalog cnót w Etyce nikomachejskiej. Od Arystotelesa etyka nie była już tylko sposobem uprawiania filozofii, lecz także zbiorem norm postępowania, które odnosiły się do konkretnych, codziennych sytuacji.
Równie istotne było również to, że Sokrates uczynił ze swojej filozofii sposób życia, który wyrażał się w jego postawie moralnej. To praktyczne zorientowanie filozofii przejmą od niego uczniowie, a także kolejne pokolenia etyków. Niezależnie od tego, że będą one głosić różne poglądy etyczne, ich cechą wspólną będzie przekonanie, że uprawianie filozofii nie jest zajęciem teoretycznym, lecz polega tyleż na poznaniu, co na życiu zgodnie z poznawanymi zasadami. Ten sposób myślenia widoczny jest w powstających od IV w. p.n.e. szkołach filozoficznych – cyników, cyrenaików, epikurejczyków czy stoików.

Słownik