Epoka świateł

Wraz z rozkwitem życia dworskiego jeszcze w XVII w. pojawił się nowy wzorzec osobowy – tzw. człowieka światowego, który miał ujmować ogładą, interesować się nauką, filozofią, literaturą i sztuką oraz posiadać w tych dziedzinach wszechstronną, choć raczej powierzchowną wiedzę. Upowszechnianie się tego modelu wśród bywalców salonów umożliwiały publikacje popularyzatorskie, przeważnie autorstwa francuskich „filozofów” (franc. les philosophes) – pisarzy wszechstronnych i dbających o atrakcyjność swych książek, ale w dziejach filozofii zajmujących zwykle miejsca podrzędne (stąd cudzysłów). Intelektualna moda sprawiała, że z ich opiniami można się było zgadzać lub nie, niemniej wypadało je znać, a niektórzy, jak Wolter,Diderot czy Rousseau, zdobyli w swoim czasie większy wpływ na poglądy wykształconej elity niż współcześni im uczeni akademiccy.

Najważniejszą ideą propagowaną przez „filozofów” było przekonanie o możliwościach ludzkich zmysłów i rozumu jako narzędzi poznawczych, które pozwalają zebrać obserwacje o świecie i uporządkować je w formie ogólnych zasad. Konsekwencją tego było podawanie w wątpliwość prawd objawionych i dogmatówdogmatdogmatów religijnych. Ludzie oświecenia sądzili, że do zbawienia można dążyć różnymi drogami i żadne wyznanie nie jest jedynym prawdziwym, sami zaś wyznawali deizmdeizmdeizm – pogląd negujący wszelkie objawienie i głoszący możliwość znalezienia racjonalnych przesłanek podstawowych zasad etycznych, które uważali za najważniejszy element religii. Wg deistów wytłumaczyć można tylko istnienie boga bezosobowego jako źródło praw rządzących światem, który jednak nie ingeruje w jego działanie. Z tego wynikała negacja zhierarchizowanego Kościoła katolickiego, a przede wszystkim duchownych jako pośredników między Bogiem a człowiekiem). Niektórzy filozofowie otwarcie przyznawali się do ateizmuateizmateizmu, czyli niewiary w Boga, którą wcześniej surowo zwalczano i w krajach katolickich, i w protestanckich jako objaw demoralizacji, ściągający na całą społeczność gniew i kary boskie.

R4ZcOqY6lWVhl1

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma długie, falujące włosy, opadające na ramiona. Ubrany jest w czarną szatę. Jedną rękę opiera na rzeźbie w drugiej trzyma książkę. W tle widoczne są liczne książki, stojące na regałach oraz obraz na ścianie biblioteki.

Kolejną charakterystyczną cechą epoki świateł, jak nazywano we Francji oświecenie, była wiara w postęp. Sprzeciwiała się ona biblijnej wizji dziejów ludzkości jako drogi od rajskiego szczęścia do Apokalipsy, po której nastąpi sąd ostateczny, ale też przyczyniła się do porzucenia renesansowego przekonania o niedoścignionej doskonałości dzieł starożytnych. Pogląd o stopniowym doskonaleniu się świata głosili na przełomie XVII i XVIII w. pruski filozof i matematyk Gottfried Wilhelm Leibniz oraz Charles Perrault, który zasłynął przede wszystkim jako bajkopisarz (jest autorem literackich wersji baśni m.in. o Kopciuszku, śpiącej królewnie i Czerwonym Kapturku), później zaś jego głównym orędownikiem stał się markiz Jean Antoine de Condorcet. Przekonanie, że postęp odnosi się nie tylko do rozwoju nauk, lecz także do organizacji społeczeństwa i państwa, oraz że można doń świadomie dążyć, zaczęły wkrótce podzielać wykształcone elity, a rewolucja francuska przyniosła okazję, by zastosować na wielką skalę oświeceniowe koncepcje filozoficzne i polityczne.

RYJgvaSnT4qYU1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę mężczyzny, stojącą wśród drzew w parku. Na postumencie widnieje opis "Kant". Mężczyzna ma na sobie płaszcz. W jednej dłoni trzyma kapelusz i laskę, drugą ma lekko uniesioną.

Angielscy prekursorzy oświecenia

Pod koniec XVII w. Hiszpania pogrążyła się w kryzysie, a zawrotne dotąd tempo rozwoju Holandii spadło, w związku z czym prym w Europie – zarówno pod względem politycznym, jak i kulturalnym – zaczęły wieść Francja i Wielka Brytania. To właśnie poglądy brytyjskich prekursorów oświecenia popularyzowali na kontynencie „filozofowie”, którzy chętnie podróżowali za kanał La Manche, a angielski ustrój uważali za niemal idealny, w przeciwieństwie do absolutyzmu monarchii Ludwików XV i XVI. Propagowanie w Europie idei angielskich myślicieli i ich twórcze rozwinięcie przez Francuzów spowodowało znamienny dla epoki świateł wzrost zainteresowania kulturą francuską – czy wręcz zapatrzenie w nią – traktowaną jako uniwersalny wzorzec nowoczesnych obyczajów i życia intelektualnego.

Empiryzm

R1CfcmhxG2mr11

Obraz przedstawia lewy półprofil mężczyzny. Ma siwe włosy opadające do ramion. Ma wyłupiaste oczy i wystający nos. Ubrany jest w białą koszulę z wysokim kołnierzykiem oraz marynarkę.

Za prekursora oświecenia uznano Isaaca Newtona, który jako pierwszy zademonstrował ogromne możliwości poznawcze metody empirycznej. Wzorując się na sformułowanych przezeń zasadach dynamiki, „filozofowie” zaczęli poszukiwać reguł rządzących historią i życiem społecznym. Jednak popularyzując dokonania uczonego, oczyścili je z treści religijnych, nie bacząc na to, że dla niego samego nie były one sprzeczne, lecz ściśle łączyły się z jego głęboką wiarą.

Drugim ojcem oświecenia obwołany został John Locke, z zawodu lekarz. Stworzył on tzw. empiryzm genetyczny, którego podstawą było przekonanie, że umysł dziecka jest jak niezapisana karta (łac. tabula rasatabula rasatabula rasa), a cała ludzka wiedza to efekt oddziaływania środowiska oraz samodzielnej refleksji. Ponieważ człowieka kształtują wychowanie i edukacja, Locke zalecał, by uczyć przede wszystkim rzeczy przydatnych w życiu, nie zaś wiedzy czysto książkowej, np. sieroty i dzieci z ubogich rodzin miały od czwartego roku życia zdobywać umiejętności rzemieślnicze, by mogły potem zapewnić środki utrzymania dla swych szkół i nawyknąć do pracowitości.

Teoria umowy społecznej

R1YJXAffsguBu1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Ma burzę loków na głowie, które opadają na ramiona. Ubrany jest biały krawat serwetowy i brązową szatę.

Po „chwalebnej rewolucji” z 1688 r. Locke mógł wrócić z Holandii, gdzie przebywał na emigracji politycznej. Pod wpływem tych wydarzeń powstał List o tolerancji oraz Dwa traktaty o rządzie, w których sformułował teorię umowy społecznejumowa społecznaumowy społecznej. Zgodnie z nią ludzie posiadają z natury i niezbywalnie prawo do życia, wolności i własności, którego tworząc państwo, wcale się nie wyrzekli. Zadaniem rządzących jest bowiem zapewnienie takich warunków, by każdy mógł z tych praw w pełni korzystać, jeśli zaś władza nie spełnia tego obowiązku, poddanym przysługuje prawo oporu. Koncepcja Locke’a, podobnie jak wiele innych w XVII i XVIII w., odwoływała się do pojęcia prawa naturalnego, jednak jego wnioski były krańcowo odmienne niż np. Thomasa Hobbesa. Ten ostatni w wydanym w 1651 r. dziele Lewiatan uznał ludzką naturę za skrajnie egoistyczną i dowodził, że z tego powodu konieczne jest, by poddani przelali swe prawa na suwerena, czyli władcę absolutnego. O ile więc do koncepcji Hobbesa będą się w XVIII w. odwoływać władcy i teoretycy absolutyzmu oświeconegoabsolutyzm oświeconyabsolutyzmu oświeconego, o tyle myśl Locke’a stanie się uzasadnieniem amerykańskiej wojny o niepodległość.

„Filozofowie” i encyklopedyści

François‑Marie Arouet zwany Wolter

Spośród francuskich „filozofów” największą sławę i wpływy zdobył Wolter, niezwykle płodny pisarz i publicysta, w którego dorobku wyróżniają się powiastki filozoficzne (m.in. Kandyd, czyli optymizm) oraz ogromny zbiór listów.

RQPtgik6UiBgE1

Obraz przedstawia uśmiechniętego mężczyznę. Ma burzę siwych loków wokół głowy. Ma wyłupiaste oczy i duży nos. Ubrany jest marynarkę z epoki ze złoty wykończeniem.

Z pochodzenia mieszczanin, wychowanek kolegium jezuickiego, początkowo związał się z dworem Ludwika XV. Oskarżony o oszczercze publikacje skierowane przeciw królowi, został uwięziony w paryskiej Bastylii. Lata 1726–1729 spędził na wygnaniu w Anglii, co zaowocowało wydaniem Listów o Anglikach pisanych z Londynu, gdzie dał wyraz sympatii dla brytyjskich prekursorów oświecenia. W połowie stulecia pisarz musiał udać się na emigrację, najpierw na dwór pruski w Berlinie, a potem do własnego majątku w szwajcarskim Ferney, tuż przy granicy Francji, gdzie spędził resztę życia. W odróżnieniu od Locke’a Wolter uważał lud za pogrążony w ciemnocie i przez to niebezpieczny, a nadzieję na triumf rozumu w życiu społecznym pokładał w oświeconych monarchach, przede wszystkim w królu Prus Fryderyku II Wielkim i cesarzowej Rosji Katarzynie II. Jego deizm miał charakter agresywnie antykatolicki. Choć sam nienawidził Kościoła, był jednocześnie orędownikiem tolerancji religijnej i humanitaryzmuhumanitaryzmhumanitaryzmu (głośny Traktat o tolerancji z 1763 r.). Jako badacz przeszłości (głównie XVII w.) negował ingerencję Opatrzności w dzieje, za sens historii uważał zaś walkę rozumu z przesądami.

Teoria trójpodziału władzy Monteskiusza

RrevxKneXwMeW1

Obraz przedstawia lewy profil mężczyzny. Ma on krótkie siwe włosy, wyłupiaste oczy i wydatny nos. Ubrany jest w żółtą szatę.

Poszukiwaniem praw rządzących dziejami zajmował się również Monteskiusz (Charles Louis de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu), z zawodu prawnik, z zamiłowania socjolog i historyk. W swoim głównym dziele O duchu praw , wydanym w 1748 r., ukazywał je jako wypadkową trzech czynników: cech moralnych narodów, panujących w ich krajach warunków naturalnych oraz form ustrojowych ich państw. Różne potrzeby w różnych klimatach tworzą różne sposoby życia, a różne sposoby życia tworzą różne rodzaje praw – pisał. Jak wielu ówczesnych Francuzów, Monteskiusz za wzorowy uważał ustrój Anglii. Zwalczał oparte na strachu ustroje despotyczne (w latach 20. XVIII w. opublikował popularne Listy perskie, będące zawoalowaną krytyką dworu francuskiego), dla zachowania wolności zalecał zaś trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, które powinny się wzajemnie kontrolować. Teoria Monteskiusza stała się podstawą większości współczesnych konstytucji, poczynając od amerykańskiej.

R1Go80ZG9jjj6

Schemat przedstawia trójpodział władzy. Władza dzieli się na władzę ustawodawczą, którą sprawuje parlament. Władzę wykonawczą, którą sprawuje rząd (Król, prezydent). Oraz na władze sądowniczą, którą sprawują niezawisłe sądy.

Wielka encyklopedia francuska

W XVIII w. nadal bujnie rozwijały się drukarstwo i rynek wydawniczy, a wśród publikowanych książek przeważały dzieła świeckie. Ukazywały się również czasopisma dostępne nie tylko w prenumeracieprenumerataprenumeracie, lecz także w czytelniach i zdobywających popularność kawiarniach. Wydawane od początku stulecia dzienniki informacyjne podejmowały tematykę polityczną, gospodarczą oraz obyczajowo‑kulturalną. Niektóre z nich, poczynając od angielskiego „Spectatora” (1711–1712), odgrywały istotną rolę w upowszechnianiu modnych poglądów, podobnie jak popularne kompendiakompendiumkompendia, stanowiące ważne źródło wiedzy dla tych, którzy aspirowali do miana ludzi światowych.

RFa0E8lEcrCVK1

Grafika przedstawia stronę tytułową Wielkiej encyklopedii francuskiej. Na stronie tytułowej oprócz licznych tekstów znajduje się grafika przedstawiająca młodzieńca, stąpającego po symbolach nauki. Są to globus, ekierka, kartki papieru i temu podobne. Młodzieniec trzyma w ręku patyk. Z pleców wyrastają mu skrzydła.

Sukces tego rodzaju publikacji skłonił jednego z paryskich wydawców do opracowania adaptacji encyklopedii angielskiej. Podjął się tego początkujący literat Denis DiderotDenisDenis Diderot oraz znany matematyk Jean d’Alembert, którzy zorganizowali kilkusetosobowy zespół autorów (m.in. Condorcet, Monteskiusz, Rousseau, Wolter). Już pierwsze tomy Encyklopedii, czyli słownika rozumowego nauk, sztuk i rzemiosł wywołały burzę śmiałymi tezami postawionymi w artykułach o religii i władzy. Próby uniemożliwienia jej wydawania zostały udaremnione dzięki wstawiennictwu przychylnych „filozofom” ministrów królewskich oraz faworyty Ludwika XV, pani de Pompadour. Dopiero klątwa papieskaklątwa papieskaklątwa papieska, nałożona w 1759 r., spowodowała formalny zakaz druku. Mimo to dalsze tomy ukazywały się potajemnie. Wraz z uzupełnieniami i osobnymi woluminami ilustracji na encyklopedię złożyło się 35 tomów, wydanych w latach 1751–1780. Nie doszedł jeszcze do końca druk oryginału, kiedy zaczęto już wydawać przekłady i wznowienia. Encyklopedia podsumowywała stan wiedzy z połowy XVIII w. oraz – co ważniejsze – dawała jej świecką, czysto racjonalistyczną wykładnię.

Jan Jakub Rousseau

Od połowy XVIII w. w opozycji do większości „filozofów” formułował swe poglądy uprzednio związany z encyklopedystami Jan Jakub Rousseau, który zdobył szerokie grono czytelników jako autor powieści Nowa Heloiza oraz Emil, czyli o wychowaniu.. Wzbudziły one wśród osiemnastowiecznych odbiorców mieszane uczucia – przez Woltera uznane zostały za „mieszaninę fanfaronady i wulgarności”, z kolei Kant czytał je z zachwytem, np. Emila. Dzieła Rousseau zapoczątkowały nurt sentymentalizmusentymentalizmsentymentalizmu w literaturze. Filozof głosił wyższość uczucia i wrodzonego zmysłu moralnego nad rozumem, z czego wynikało potępienie cywilizacji jako sztucznego tworu, który powoduje deformację szlachetnej natury człowieka.

R1eHQhn2si35J1

Obraz przedstawia portret mężczyzny. Ma na sobie białą koszulę i marynarkę z epoki. Wokół głowy ma burzę loków. Jest uśmiechnięty.

Problemy te podejmował Rousseau również w traktatach politycznych: O początku i zasadach nierówności między ludźmi oraz Umowie społecznej, a także napisanych na zamówienie konfederatów barskich i opublikowanych dopiero pośmiertnie Uwagach nad rządem polskim. Polemizując z Hobbesem, twierdził, że stan szczęścia właściwy był ludom pierwotnym, które nie znały nierówności materialnych ani politycznych. Powstanie własności prywatnej i państwa doprowadziło do pogłębienia i utrwalenia niesprawiedliwości, ale – wbrew temu, co pisał autor Lewiatana – nie odebrało suwerenności ludowisuwerenność ludusuwerenności ludowi, który ma naturalne prawo kontrolować rządzących, a nawet zmieniać ustrój. „Obywatel genewski”, jak podpisywał się Rousseau po udaniu się na emigrację do Szwajcarii, był krytyczny wobec skorumpowanego parlamentaryzmu angielskiego, opowiadał się zaś za demokracją bezpośredniądemokracja bezpośredniademokracją bezpośrednią, realizowaną w drodze referendówreferendumreferendów. Za jedno z zadań państwa uważał ochronę słabszych przed nadmierną przewagą silniejszych, co wymaga – jego zdaniem – ingerencji w sferę własności prywatnej. Rousseau nie był jednak zwolennikiem całkowitego zniesienia własności, pragnął tylko zagwarantowania wszystkim członkom społeczeństwa prawa do nauki, pracy i opieki.

Choć on sam nie wzywał do zburzenia istniejącego porządku, to jego idee inspirowały radykalne skrzydło rewolucjonistów francuskich. Późniejsi krytycy Rousseau zarzucali mu dwulicowość: uznawał suwerenność ludu, ale jednocześnie nie uważał, by konieczne było podporządkowywanie się woli większości, gdyż dopuszczał myśl, że większość może się mylić. W takiej sytuacji zalecał akcję uświadamiającą albo nawet zastosowanie przymusu, o ile miało to służyć woli powszechnej zgodnej z interesem ludu. Takie zaś postawienie sprawy, jak pokazała przyszłość, mogło otwierać drogę do okrucieństw, indoktrynacjiindoktrynacjaindoktrynacji i tyranii.

Życie codzienne w czasach oświecenia

Popularność i uznanie, jakie zdobyły sentymentalne powieści Rousseau, były znamienne dla atmosfery i obyczajów epoki świateł. Oświeceniowi literaci i uczeni opiewali miłość łączącą małżonków oraz rodziców i dzieci. Naturalnie więzi uczuciowe nie były wynalazkiem XVIII w., a już szczególnie nie dworu Ludwika XV, znanego z licznych miłosnych przygód. Niemniej docenienie rodzinnej intymności i domowych wygód zaowocowało w architekturze wydzieleniem sypialni, nadal jednak problemem pozostawała obecność w jej sąsiedztwie wścibskiej, choć nieodzownej służby. Dopiero u schyłku epoki angielski admirał i wynalazca Samuel Bentham (brat filozofa Jeremy’ego) skonstruował system dzwonków, które zawieszano w kuchni, gdzie przebywała służba. Każdy dzwonek odpowiadał innemu pomieszczeniu, dzięki czemu służący wiedzieli, dokąd się ich wzywa, państwo zaś cieszyli się większą swobodą w swoich pokojach.

RtwXyWMJW7gil

Obrazy przedstawiają 3-letnią córkę Zygmunta III Wazy. Na pierwszym obrazie dziewczynka ubrana jest strój przypominający kombinezon. W pasie przewiązana jest niebieską szarfą. Dziewczynka stoi na tle małego fotela, na którym siedzi biały piesek. W tle widoczne jest okno, za którym rośnie krzew różany. Dziewczynka ma krótkie blond włosy, duże, ciemne oczy. Na drugim obrazie dziewczynka obrana jest w suknię z płaszczem wyszytym ozdobnym haftem. Ma kołnierz przypominający wachlarz, okalający jej szyję. Na głowie ma diadem ozdobiony licznymi kamieniami szlachetnymi. Bogato zdobiona kamieniami biżuteria spoczywa również na jej szyi i klatce piersiowej. Dziewczynka stoi na tle czerwonych atłasów.

W XVIII w. służba stawała się coraz mniej liczna, zmieniły się także proporcje między wchodzącymi w jej skład mężczyznami i kobietami. Dotychczas zadaniem służących było przede wszystkim reprezentowanie chlebodawcy na zewnątrz, stąd dominowali wśród nich mężczyźni, najwyżej zaś ceniono w tej roli osoby pochodzenia szlacheckiego. Ich przydatność w pracach domowych była jednak dyskusyjna, dlatego wraz z odejściem od teatralizacjiteatralizacjateatralizacji życia codziennego, typowej dla społeczeństw stanowych, redukowano liczbę służby męskiej. Mężczyzn zastępowały kobiety, co wpłynęło na obniżenie prestiżu służących jako grupy, ale miało korzystny wpływ na komfort życia codziennego.

Oświeceniowe przemiany dotyczyły również kwestii wychowania. J.J. Rousseau przedstawił je w swoim traktacie pedagogicznym „Emil, czyli o wychowaniu”, dzieląc młodość na okresy, do których należało dostosować odpowiednie dla wieku działania wychowawcze. Wg Rousseau wychowawca powinien nauczyć dziecko, jak być „prawdziwym człowiekiem”. Emil mieszka na wsi, by znaleźć się jak najbliżej natury, do 12 roku skupia się na kulturze fizycznej i dopiero później sięga po podręczniki. Większość wskazówek wychowawczych dotyczyła chłopców, dziewczynki miały być przygotowywane do roli żony i matki. Traktat wywołał skandal, m.in z powodu luźnego podejścia do zasad religii katolickiej. Idee Rousseau zainspirowały wielu oświeceniowych filozofów i pedagogów, a w czasie rewolucji francuskiej stały się motywacją dla zmian w szkolnictwie.

Słownik

Słowa kluczowe

oświecenie, człowiek światowy, rozum, deizm, ateizm, postęp, empiryzm, John Locke, Thomas Hobbes, Wolter, trójpodział władzy, Monteskiusz, encyklopedia, zakaz druku, libertynizm, Jan Jakub Rousseau

Bibliografia

Charles Louis de Montesquieu, O duchu praw, tłum. T. Boy‑Żeleński, wolnelektury.pl

J. J. Rousseau, Umowa społeczna, Warszawa 1966.

D. Norman, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2001.