Stanisław Barańczak O czym myśli pan Cogito?

Kim jest Pan Cogito? Jest właśnie człowiekiem na wskroś współczesnym, który za sobą ma wojny i zmiany ustrojów, wokół siebie – paradoksy codziennego życia, przed sobą – nadzieje i niepokoje przyszłości. Jest intelektualistą, ale nie wyodrębnia się z tłumu i nie pragnie nad nim górować; jego poczucie jednostkowej odrębności walczy o lepsze z potrzebą odnalezienia się wśród innych ludzi. Do lektur Pana Cogito należą proroctwa IzajaszaIzajaszIzajasza i pisma filozofów, ale również codzienna gazeta. Znajduje się on w kręgu oddziaływania tysięcy lat europejskiej kultury, ale jest też pod naciskiem najnowszych mód i snobizmówsnobizmsnobizmów o motylim żywocie. Nie jest o wiele mądrzejszy czy bardziej pewny swoich racji od rzeszy swych współczesnych i współziomków. Wyróżnia go to, że próbuje myśleć, że borykając się z niepewnością i zwątpieniem stara się mimo wszystko ocalić w sobie zdolność do niezależnego myślenia. I stąd jego imię. Herbert w pewnym sensie odwraca słowa Kartezjusza; nie tylko „myślę, więc jestem”, ale również: skoro chcę istnieć naprawdę – muszę myśleć. O czym zaś myśli Pan Cogito? W gruncie rzeczy o sprawach dość podstawowych: o swoim istnieniu w świecie i o konsekwencjach, jakie z tego faktu wynikają. Podstawowym problemem i źródłem niepokojów jest dla bohatera kwestia jego własnej tożsamościtożsamośćtożsamości. Kim jestem i dlaczego jestem właśnie taki? Kiedy kończy się okres dzieciństwa, w którym człowieka określają proste i zrozumiałe zależności, choćby zależność od rodziców (...), jednostka, rzucona w nieprzyjazny świat, musi uświadomić sobie swą odrębność i samotność. Dziecięca zdolność do utożsamienia się z kimkolwiek i czymkolwiek (Siostra, Poczucie tożsamości), niejako do wejścia w obręb innego człowieka czy przedmiotu – w wieku dojrzałym bezpowrotnie zanika. Człowiek musi odtąd zdawać sobie sprawę z istnienia nieprzekraczalnych granic między „ja” i „nie‑ja”. Granice te mogą się otworzyć „tylko na moment”: kiedy zdarzy nam się wkroczyć w tajemnicę śmierci (Pan Cogito obserwuje zmarłego przyjaciela) lub miłości (...). Bohater Herberta – człowiek myślący, ale przecież człowiek jeden z wielu, składnik tłumu – czuje, że tylko w jednym wypadku byłby w stanie wyodrębnić się z owej masy, ujednoznacznić własne „ja”, dokonać pełnego samookreślenia: wtedy, gdyby zdarzyło mu się stanąć w obliczu sytuacji ostatecznej, która zmusiłaby go do zdecydowanego wyboru. Inaczej mówiąc, Pan Cogito odczuwa potrzebę znalezienia się w sytuacji tragicznej, sytuacji wyboru między jasno określonymi wartościami. Ale rzecz w tym, że współczesna powszedniość nie podsuwa zbyt wielu takich sytuacji. Tragizm wydarzeń, jakie spotykają Pana Cogito, nie może być czymś wyjątkowym, ponieważ objawia się nie na scenie racine’owskiegoracine'owskiracine’owskiego teatru, ale w codziennym życiu i w ludzkiej masie. Jest więc czymś pospolitym, przyziemnym, dalekim od wzniosłości (...). Jak od człowieka, potykającego się bezustannie o tę płytką przepaść, żądać jakiegokolwiek heroizmu i świadomego wyboru etycznych wartości? A jednak Herbert czyni to. I to właśnie stanowi nie tylko o randze poetyckiej, ale o wyjątkowej moralistycznej doniosłości jego tomu. Rzecz bowiem w tym, że wyboru dokonujemy w każdej chwili życia – i wybór ten jest tym trudniejszy, im sytuacja bardziej nieokreślona, niepewna, niezdecydowana, daleka od krystalicznej czystości „sytuacji ostatecznych”. Bohater Herberta, ów myślący człowiek współczesny zdaje sobie z tego sprawę i wie również, że nawet poczucie nieuchronności przegranej, daremności wszelkich wysiłków, nie zwalnia z obowiązku świadomego wyboru. Tylko dzięki niemu bowiem można odnaleźć wreszcie zagubioną tożsamość – poczucie związku z tą garstką wartości, które pozostają nienaruszalne i wiecznie właściwe człowiekowi. Wbrew wszelkim zwątpieniom Pana Cogito, głębokim spokojem i pewnością brzmi jego końcowe Przesłanie, z pewnością jeden z najmądrzejszych i najbardziej poruszających wierszy w polskiej poezji (...).

bar2 Źródło: Stanisław Barańczak, O czym myśli pan Cogito?, 1974, s. 8.