Neoplatonizm i renesansowa teoria godności

RT2zM1WufTYqz

Obraz przedstawia lekcję anatomii. Na stole leży ciało mężczyzny. Stojący nad nim mężczyzna w ciemnym ubraniu ciągnie narzędziem za mięsień ręki spod przeciętej skóry. Przemawia. Wokół ciała znajduje się grupa mężczyzn, którzy przypatrują się zwłokom i uważnie słuchają mężczyzny przeprowadzającego sekcję. Jeden z nich trzyma kartkę z zapiskami. Wszyscy są ubrani w czarne stroje z białymi kołnierzami.

Renesans to – w przeciwieństwie do teocentrycznego średniowiecza – czas fascynacji człowiekiem, jego naturą i możliwościami. Rozwija się kult antyku, w którym ludzie nowej epoki odnajdują bliskie sobie ideały. Źródłem wiedzy o greckorzymskich czasach i ich humanistycznym przesłaniu stają się pisma starożytnych autorów – zarówno te odzyskane jeszcze w średniowieczu, jak i wciąż odkrywane w epoce odrodzenia. Uczeni‑humaniści tłumaczą i interpretują na nowo dawne dzieła, a dzięki ich studiom odżywają wszystkie ważniejsze doktryny filozoficzne antyku – głównie platonizmplatonizmplatonizm i neoplatonizm, a także sceptycyzmsceptycyzmsceptycyzm, stoicyzmstoicyzmstoicyzm i epikureizmepikureizmepikureizm; swoich zwolenników ma też arystotelizm.

Ciekawostka

Humanizm

R1Drk7vg6q3VE1

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma wysokie nakrycie głowy, spod którego wystają półdługie, falujące włosy. Mężczyzna ma zmarszczki na twarzy. Pod spodem obrazu znajduje się napis po łacinie.

Termin „humanizm” początkowo oznaczał ruch intelektualny w Europie XV i XVI w., zmierzający – poprzez studia nad językami i literaturą antyku – do odnowy kultury klasycznej, jej przesłania i wzorców. Humanistami byli uczeni o wykształceniu filologicznym (ideałem była znajomość łaciny, greki i hebrajskiego), którzy badali kulturę antyczną, studiując, komentując i tłumacząc pisma starożytnych autorów. Później mianem „humanizmu” zaczęto określać światopogląd, który opiera się na przeświadczeniu, że sprawy ludzkie są najdonioślejsze. Stąd w centrum refleksji humanistycznej stoi człowiek i jego wytwory. W takim znaczeniu humanizm zaczął się formować już w starożytności, gdy dokonał się zwrot od kosmocentryzmu filozofów jońskich ku zainteresowaniu człowiekiem i jego sprawami (Sokrates), a – wraz z odejściem od teocentryzmu średniowiecza – rozpowszechnił się i ukształtował w renesansie. W odrodzeniu zachwycano się bogactwem i możliwościami ludzkiej natury oraz podkreślano szczególną wartość człowieka, który jako istota wolna i rozumna może kształtować siebie i świat (Giovanni Pico della Mirandola, Mowa o godności człowieka). Ideału życia ludzkiego zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym szukano w antyku: starożytnej literaturze, filozofii, sztuce.

RRT1ew6RGNEmr

Zdjęcie przedstawia masywny budynek z małymi oknami oraz łukowatym wejściem.

Filozofowie z kręgu Akademii Florenckiej rozumieli Platona według tradycji neoplatońskiej, interpretując jego teksty poprzez pryzmat nauki Plotyna. Nowość w ich podejściu do platonizmu polegała przede wszystkim na eklektyzmieeklektyzmeklektyzmie: Platona łączyli nie tylko z Plotynem i elementami filozofii chrześcijańskiej, lecz także  z Arystotelesem, motywami myśli wschodniej, żydowską kabałąkabałakabałą czy pitagorejskim mistycyzmemmistycyzmmistycyzmem liczb.

W tradycji platońskiej uczonych z Florencji interesował głównie aspekt religijny, teoria miłości, którą łączyli z chrześcijańską nauką o miłości Boga, a także filozofia piękna i harmonii. Szukali argumentów uzasadniających wartość i możliwości człowieka oraz wspaniałość Natury jako wyrazu tego, co Boskie.

Giovanni Pico della Mirandola (1463–1494)

Bóg–artysta i piękno świata

Ry2QY4iTi3YxN1

Ilustracja przedstawia lewy profil mężczyzny. Ma on nakrycie głowy, spod którego wystają długie, falujące włosy. Mężczyzna ma drugi podbródek oraz prosty nos.

To niemal pierwsze słowa traktatu o godności człowieka. Widzimy, że Pico pojął Boga, tak jak to uczynił wcześniej Platon – Bóg jest budowniczym‑artystą, a świat przez niego stworzony stanowi harmonijną całość. Całość ta składa się z bytów należących do różnych szczebli rzeczywistości: w świecie ponadniebieskim, najbliżej Boga znajdują się inteligencje, tj. aniołowie, dalej, w świecie niebieskim – planety, zaś wszelkie inne istoty, w tym zwierzęta i ludzie, zostały umieszczone w najniższych regionach wszechświata – świecie podksiężycowym. Dzieło Boga–artysty jest piękne i wspaniałe.

Człowiek i jego godność

Pico zastanawia się, z jakiego powodu właśnie człowiek stał się [...] istotą godną najwyższego podziwu. Dlaczego bowiem nie podziwialibyśmy bardziej samych aniołów i błogosławionych chórów nieba. Człowiek zasługuje na podziw jako istota, którą Bóg powołał do życia, aby zgłębiała naturę świata, zachwycała się jego pięknem
i wielkością:

Człowiek nie tylko kontempluje Boże dzieło, lecz je w sobie odzwierciedla – jest mikrokosmosem. Aniołowie, będąc istotami duchowymi, nie mogą stanowić wizerunku świata, w którym egzystują duch i materia: może to zrobić jedynie człowiek złożony z duszy i ciała.

Co więcej, w przeciwieństwie do wszelkich innych stworzeń człowiek nie ma ściśle określonej natury. Według Mirandoli, podobnie jak u Plotyna, dusza ludzka jest wolna: może grzeszyć i staczać się do rzędu zwierząt i roślin bądź, wykorzystując własne siły twórcze, rozum i umiłowanie dobra, wstępować ku górze i upodabniać się do Boga. 
To przede wszystkim właśnie wolna wola i rozum, możność kształtowania siebie i wpływania na swój los stanowią o szczególnej godności człowieka, wyróżniającej go spośród całego stworzenia.

Słownik