Rośliny uprawne są podstawą wyżywienia ludzi i zwierząt gospodarczych. Wykorzystuje się je również jako surowiec dla przemysłu przetwórczego. Na tej podstawie rośliny uprawne dzieli się na:

• żywieniowe (alimentacyjne) - zboża, rośliny korzeniowe, oleiste, cukrodajne, warzywa, owoce;

• pseudożywieniowe (pseudoalimentacyjne) - używki: kawa, kakao, herbata;

• przemysłowe - rośliny włókniste, kauczukowiec;

• pastewne - trawy, rośliny motylkowe, buraki pastewne.

Rozmieszczenie upraw na świecie jest nierównomierne, różni się w skali kontynentów, regionów, a nawet państw i jest uzależnione od czynników przyrodniczych i społeczno‑gospodarczych. Im niższy ogólny poziom rozwoju państw, tym większą rolę w rozwoju rolnictwa odgrywają czynniki naturalne.

O rozmieszczeniu upraw decydują przede wszystkim indywidualne wymagania roślin uprawnych dotyczące warunków cieplnych, świetlnych i wilgotnościowych. Niektóre z nich tolerują bowiem większe zróżnicowanie cech klimatycznych i charakteryzują się szerokim zasięgiem przestrzennym obejmującym różne strefy klimatyczne (np. pszenica, ryż, ziemniaki), inne zaś występują w ściśle określonych warunkach (np. bawełna).

Podstawowym czynnikiem określającym rozmieszczenie upraw są więc warunki przyrodnicze decydujące o intensywności rozwoju i plonowania roślin użytkowych. W związku z tym główne rejony upraw poszczególnych gatunków roślin uprawnych na świecie pokrywają się na ogół z występowaniem sprzyjających danemu gatunkowi warunków środowiskowych (glebowych, wodnych, klimatycznych i in.).

W rejonach, gdzie warunki te nie są korzystne uprawa danego gatunku na ogół nie występuje lub ma charakter sporadyczny. Oczywiście, dzięki intensywnym zabiegom agrotechnicznym i agrochemicznym (nawożenie, nawadnianie itp.) oraz stosowaniu zmodyfikowanych odmian możliwe jest pokonanie barier środowiskowych i zwiększenie produkcji roślinnej na obszarach, gdzie warunki naturalne nie sprzyjają uprawie. Są to jednak działania kosztochłonne, na które na dużą skalę mogą sobie pozwolić najbogatsze państwa świata intensywne rozwijające rolnictwo. W większości przypadków struktura upraw i ich rozmieszczenie na świecie jest więc uzależniona od warunków środowiskowych, sprzyjających uprawie lub stwarzających dla niej ograniczenia (świetlne, termiczne, wilgotnościowe, wysokościowe i in.).

Przyrodnicze (naturalne) czynniki rozmieszczenia upraw

1. Warunki klimatyczne i meteorologiczne (m.in. nasłonecznienie, temperatura powietrza i związana z nią długość okresu wegetacyjnego, suma i rodzaj opadów oraz ich zróżnicowanie w okresie wegetacyjnym, częstotliwość występowania susz i przymrozków, prędkość wiatru) wpływają w sposób zasadniczy na rozmieszczenie i strukturę upraw, wysokość plonów i częstotliwość zbiorów. Istotne znaczenie mają zwłaszcza dwa składniki wpływające na te warunki – opady atmosferyczne i temperatura powietrza. Opady atmosferyczne decydują o zaopatrzeniu roślin w wodę, a temperatura powietrza – o termicznych warunkach produkcji biomasy. Wspólnie wpływają zaś na długość okresu wegetacyjnego, czyli tej części roku, podczas której roślinność może się rozwijać ze względu na dostateczną ilość wilgoci i ciepła. Czynnikami, które w ostatnich latach nabierają większego znaczenia z punktu widzenia rozmieszczenia upraw są także zmiany klimatu i związane z nimi anomalie klimatyczne.

R6AoELJKqrIoT

Mapa świata przedstawia długość okresu wegetacyjnego. 0 dni występuje w północnej Afryce, na Półwyspie Arabskim, w Himalajach, środkowej Australii, na Grenlandii. Od 1 do 29 dni w okolicy obszarów z zerowym okresem wegetacyjnym. Od 30 do 59 dni w północnej Kanadzie. Od 60 do 89 dni w północnej Kanadzie, na Syberii. Od 90 do 119 dni w Kanadzie, północnej Azji, w Szwecji, Turcji, północnej i południowej Australii. Od 120 do 149 dni w północnej Ameryce Północnej, Indiach i północnej Azji. Od 150 do 179 dni w środkowej Ameryce Północnej, środkowej Azji. Od 180 do 209 dni we wschodniej Ameryce Północnej, południowym Meksyku, południowej Afryce, wschodniej Europie, wschodniej Azji. Od 210 do 239 dni w Brazylii, środkowej Europie, wschodniej Azji. Od 240 do 269 dni w środkowej Ameryce Południowej, we wschodniej Ameryce Północnej, zachodniej Europie, wschodniej Azji, wschodniej Australii. Od 270 do 299 dni w środkowej Ameryce Południowej. Od 300 do 329 dni w północnej Ameryce Południowej, Chinach. Od 330 do 364 dni oraz 365 dni w północnej i wschodniej Ameryce Południowej, południowej Ameryce Północnej, środkowej Afryce, Azji południowo wschodniej.

2. Warunki wodne powiązane z warunkami klimatycznymi są kluczowym czynnikiem wzrostu roślin. Dla roślin uprawnych niekorzystny jest zarówno nadmiar, jak i niedobór wody. Im wyższa średnia temperatura powietrza, tym większa ilość wody potrzebna do ich rozwoju i plonowania. Dlatego np. w klimacie monsunowymmonsunmonsunowym uprawia się ryż i jutę, a w suchych strefach – proso, sorgo, bawełnę. Ważna jest także zmienność sezonowa, ponieważ różne uprawy wymagają dostępności wody w różnym czasie. Na przykład kawa musi mieć okres suszy przed i w trakcie zbiorów, podczas gdy kukurydza w tym samym okresie wymaga znacznych opadów.

3. Ukształtowanie terenu, w tym głównie nachylenie i ekspozycja stoków, wpływa na warunki rozwoju i plonowanie większości roślin uprawnych. Na stokach stromych następuje bowiem szybki spływ wody intensyfikujący procesy erozjierozja glebyerozji wodnej, utrudniona lub wręcz niemożliwa jest mechanizacja prac polowych. Ich przeznaczenie pod uprawę wymaga pracochłonnego i kosztochłonnego tarasowania. Z tego względu najkorzystniejsze dla rolnictwa są obszary równinne lub lekko faliste. Dobre warunki do uprawy wielu gatunków roślin użytkowych, zwłaszcza ciepłolubnych (np. winorośli) występują także na łagodnych stokach o ekspozycji południowej (na półkuli północnej) bądź północnej (na półkuli południowej) zapewniających duży dopływ ciepła.

4. Właściwości gleby będącej podstawowym podłożem produkcji roślinnej, w tym przede wszystkim: żyzność, zasobność w składniki pokarmowe i produktywność. Nie zawsze jednak duża żyzność gleb oznacza lepszą przydatność dla wszystkich upraw. Niektóre rośliny, np. pszenica, buraki cukrowe i kukurydza wymagają żyznych gleb, z kolei jęczmień, żyto, ziemniaki z powodzeniem są uprawiane są na glebach mniej żyznych, uboższych w składniki pokarmowe. Do gatunków tolerujących niską żyzność gleb należą np. proso i sorgo, częściowo także żyto i owies. Z kolei dużej żyzności wymaga np. pszenica i burak cukrowy.

RKKLyK9HBkGEj

Mapa świata przedstawia warunki klimatyczno glebowe. Warunki dobre występują w środkowej Ameryce Północnej, wschodniej Ameryce Południowej, środkowej Europie, zachodniej i wschodniej Azji, południowej Australii. Warunki średnie występują w południowej i wschodniej Ameryce Północnej, Ameryce Środkowej, północnej i środkowej Ameryce Południowej, środkowo zachodniej Afryce, na Madagaskarze, południowej Europie, Azji południowo wschodniej, północno wschodniej Australii, w Nowej Zelandii. Warunki słabe występują w zachodniej Ameryce Północnej, zachodniej Ameryce Południowej, północnej, wschodniej i południowej Afryce, na Półwyspie Arabskim, w północnej i południowej Azji, środkowej i zachodniej Australii. Na terenach z warunkami dobrymi znajdują się obszary uprawne.

Pozaprzyrodnicze warunki rozmieszczenia upraw

Rozmieszczenie upraw na świecie uwarunkowane jest czynnikami przyrodniczymi. Są one modyfikowane, niekiedy w znacznym stopniu, przez czynniki pozaprzyrodnicze. Do najważniejszych czynników należą:

1. Kulturowo utrwalona struktura upraw wynikają głównie z historii i tradycji państwa. Niektóre religie decydują o profilu produkcji rolniczej, w tym także o strukturze upraw (na ogół powiązanej z hodowlą).

2. Warunki społeczno‑ekonomiczne wpływają na intensywność uprawy rolnej, w tym jej kapitałochłonność i pracochłonność. Zwykle w krajach słabo rozwiniętych dominuje uprawa ekstensywna, o niskich nakładach finansowych i dużym zaangażowaniu zasobów siły ludzkiej, natomiast kraje wysoko rozwinięte stosują uprawę intensywną, o dużej kapitałochłonności i małych nakładach pracy, w której dobór gatunków roślin uprawnych uwarunkowany jest m.in. potrzebami rynku i nowymi technologiami.

3. Poziom kultury rolnej obejmujący różnorodne zabiegi agrotechniczne i agrochemiczne, wykonywane w celu utrzymywania gleby w dobrym stanie. Dzięki odpowiednio dobranym działaniom, w wyniku wysokiego poziomu kultury rolnej można prowadzić uprawy różnych gatunków roślin na terenach o niekorzystnych warunkach przyrodniczych, stosując np. bardziej wydajne odmiany. Ten sposób uprawy pozwala także na optymalne wykorzystanie warunków przyrodniczych i czynników produkcyjnych w celu osiągnięcia jak najwyższej produktywności.

4. Polityka agrarna państw i związków polityczno‑gospodarczych określająca główne kierunki rozwoju rolnictwa (w tym także strukturę upraw) i stymulująca ją poprzez np. systemy kredytowania dla rolników, ustalanie minimalnych cen skupu na produkty rolne czy limitów produkcji oraz poprzez prowadzenie polityki interwencjonizmu.

5. Sieć transportowa będąca ważnym czynnikiem determinującym strukturę upraw. Wiele gospodarstw produkujących na własne potrzeby nie może bowiem sprzedawać nadwyżek (nawet gdyby je posiadało) ze względu na koszty związane z transportem. Ponadto, jeśli z uprawy roślinnej uzyskuje się produkt nietrwały (np. owoce), należy ją lokalizować blisko rynku zbytu – problem ten częściowo rozwiązują nowoczesne formy transportu, np. ciężarówki‑chłodnie.

6. Nowe technologie w rolnictwie, do których należy np. genetyczna modyfikacja roślin uprawnych (GMOGMO (ang. genetically modified organism)GMO) czy udoskonalane nawozy i środki ochrony roślin zwiększające wydajność i plony, wykorzystywane ze względu na dużą kapitałochłonność głównie w krajach wysoko rozwiniętych. Wyjątkiem od tej zasady jest tzw. „zielona rewolucja” – program rozwoju rolnictwa wprowadzony w latach 60. XX w. przez Organizację Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Celem programu było zwiększenie produktywności rolnictwa (zwłaszcza w krajach tropikalnych i subtropikalnych) m.in. dzięki zastosowaniu wydajniejszych odmian roślin uprawnych (pszenicy, ryżu i kukurydzy), charakteryzujących się dużą plennością i odpornością na choroby.

Słownik