Władza w demokracji

We współczesnych demokracjach władza oparta jest na konkurencji partii politycznych oraz na wolnych, rywalizacyjnych wyborach. W ten sposób wyłaniane są składy parlamentów, a wyborcy przekazują władzę w ręce określonej grupy reprezentującej poglądy jednej z partii działających na scenie politycznej. Idea rządów partii oznacza, że:

R1771RvEnCr85

Grafika przedstawia schemat kołowy złożony z sześciu połączonych ze sobą elementów. 1. Istnieje rywalizacyjny system wyborczy, który „napędza” demokrację. 2. Funkcjonuje instytucjonalizacja wolności politycznego wyboru i prawo opozycji do proponowania rozwiązań alternatywnych. 3. Efektem rywalizacji politycznej jest przejęcie władzy i odpowiedzialności przez ugrupowanie zwycięskie (możliwość tworzenia koalicji). 4. Władza państwowa jest wyposażona w demokratyczną legitymację. 5. Władza państwowa odpowiada przed społeczeństwem, gdyż ma prawo rządzenia dzięki decyzji wyborców. 6. Istnieje grupa polityków lojalnych wobec partii i odpowiadających przed wyborcami, odgrywająca szczególną rolę w procesie przetargów i negocjacji.

W powyższym modelu, opartym na tradycji anglosaskiej, najważniejszą funkcją partii jest rządzenie i odpowiedzialność za podejmowane decyzje, natomiast pozostałe funkcje mogą być przejmowane przez różne organizacje społeczne. Jednym z celów partii jest dążenie do wpływu na władzę państwową dzięki jej sprawowaniu lub ocena decyzji politycznych innych partii (opozycja). Jedynie partie polityczne we współczesnych demokracjach liberalnych otrzymują legitymację wyborczą do sprawowania władzy. Oznacza to zarazem, że w państwach demokratycznych obywatele mogą egzekwować odpowiedzialność polityczną od reprezentantów partii. Władzę wykonawczą obejmują reprezentanci partii, którzy, podobnie jak ona, zdobyli znaczenie dzięki aprobacie wyborców. Jednak to właśnie oni mogą również pozbawić ich tej pozycji. Decyzje podejmowane przez osoby powołane przez partię rządzącą na wszystkich stanowiskach obciążają zatem ją samą. W takim modelu istotna jest więc przejrzystość rządów partii dla obywatela:

RBGIyRjTe4U0u

Grafika przedstawia schemat kołowy złożony z trzech połączonych ze sobą elementów. 1. Kierunek polityki państwa jest określony przez partię rządzącą lub przez koalicję partii. 2. Partia (partie) decyduje o obsadzie najważniejszych stanowisk w państwie, a osoby je piastujące podlegają weryfikacji zgodnie z wewnątrzpartyjnymi procedurami. 3. Decyzje polityczne podejmowane przez osoby wyłonione w wyborach i osoby przez nie powoływane są przypisywane partii rządzącej, dlatego musi istnieć lojalność wobec niej ze strony aparatu biurokratycznego i przedstawicieli agencji publicznych.

Można stwierdzić, że taki model rządów partii jest jasny i przejrzysty. Wyborca podejmuje decyzje, oceniając rezultaty rządów partii (koalicjikoalicjakoalicji). Dzięki rywalizacyjnym wyborom może dokonać zmiany rządzących lub powierzyć kolejną kadencję już sprawdzonym politykom. Jednak we współczesnych demokracjach nie wszyscy wyborcy żyją na co dzień założeniami programowymi partii, a raczej zwracają uwagę na skutki jej działań. Dlatego powstają inne ugrupowania i organizacje, które dążą do mobilizacji społeczeństwa oraz kreują elity. Coraz częściej obserwujemy spadek zaufania do partii politycznych, a co za tym idzie, do ich rządów.

Kryzys czy ewolucja?

Społeczeństwa i państwa ewoluują i jest to naturalny element rozwoju. Ewolucja dotyczy również funkcjonowania zarówno partii politycznych, jak i systemów partyjnych. Dlatego zastanówmy się, czy możemy we współczesnych demokracjach mówić o kryzysie partii i ich rządów, czy też mamy do czynienia z mniejszą efektywnością pełnienia przez partie polityczne ich funkcji - a więc nie z kryzysem, tylko z ewolucją. Partie polityczne powstałe na przełomie XIX i XX w., oparte na określonych ideologiach, były łatwe do pozycjonowania na osi lewica – prawica.

Jednak przez 100 lat nastąpiły znaczące zmiany w strukturze społecznej, a przed jednostkami pojawiły się nowe wyzwania dotyczące problemów, jakie istnieją w zglobalizowanym świecie. Trudno zatem oczekiwać, aby partie polityczne pozostały skostniałymi ugrupowaniami na wzór tych sprzed wieku. Sposób ich funkcjonowania dyktują warunki społeczno‑polityczne, w jakich działają. Jeśli chcą przetrwać, muszą szukać nowych form aktywności.

Jednym z przejawów kryzysu partii ma być osłabienie ich funkcji integracyjnej (mobilizacyjnej). Oznacza ona trwałe związanie się wyborcy z określoną partią, której oparty na ideologii program polityczny miał reprezentować interesy określonych grup obywateli. Obecnie tego typu postawy są coraz rzadsze. Poziom edukacji, również społeczno‑politycznej, w większości państw liberalnej demokracji sprawia, że partie rywalizują o świadomego wyborcę. Partia przestaje edukować wyborców, natomiast proponuje im określone rozwiązania. Może również promować osobowości swoich liderów, by pozyskiwać poparcie elektoratu. Czy jest to kryzys partii, czy raczej zmiana sposobu działania, który jest konsekwencją zmian w środowisku społeczno‑politycznym?

R1CUCQ4jpZfDK

Grafika przedstawia schemat kołowy złożony z pięciu połączonych ze sobą elementów. 1. Odwrócenie partii od elektoratu. 2. Spadek identyfikacji partyjnej. 3. Chwiejność zachowań wyborczych. 4. Poszukiwanie alternatywnych, niedemokratycznych rozwiązań systemowych. 5. Krytyka działań [polityków wynikająca ze zwiększonych kompetencji społecznych.

Jak wskazuje powyższy wykres, można zauważyć spadek identyfikacji partyjnej.

Kiedyś masowe, dziś kadrowe

W okresie kształtowania się partii politycznych oraz przez większą część XX w. partie edukowały swój elektorat. W społeczeństwach industrialnych i w początkach okresu postindustrialnego istniały partie masowepartie masowepartie masowe, reprezentujące interesy określonych klas społecznych, odwołujące się do jasnych założeń ideologicznych.

RAPYXLD2es7Cs

Zdjęci przedstawia plac pod Pałacem Kultury i Nauki w Warszawie i widok na ulicę Marszałkowską. Są przy niej Domy Towarowe Centrum, na których zawieszony jest ogromny napis partia.

Obecnie większość partii nie ma tak jednoznacznych programów, a zarówno wyborcy, jak i sympatycy oczekują od przywódców rozwiązywania problemów dotyczących różnych grup społecznych. Brak jednoznacznych podziałów klasowych przekształcił partie masowe, o dużej liczbie płacących składki członków, w partie kadrowepartie kadrowepartie kadrowe, najczęściej utrzymywane z budżetu państwa. Ich zadaniem nie jest już utrzymanie i mobilizacja własnych członków, ale odwoływanie się do różnych grup społecznych, które mogą wpływać na podział mandatów w parlamencie przez głosowanie w wyborach.

Partie skupiają się na rządzeniu (opozycjiopozycjaopozycji), nie na mobilizowaniu elektoratu. Te działania łączą się bezpośrednio ze zmiennością zachowań wyborczych. Obywatele skupiają się na skuteczności działań partii, nie na reprezentowanej przez nią ideologii. Zmiany te widać przede wszystkim w obliczu kryzysów, kiedy wyborcy szukają przedstawicieli gwarantujących najbardziej skuteczne rozwiązania.

Czy świadomy obywatel jest kłopotliwy dla partii?

Innym problemem współczesnych partii jest wzrost kompetencji społecznych i zawodowych obywateli. Zaczynają oni wybierać lepiej wykształconych i przygotowanych merytorycznie polityków oraz potrafią skuteczniej pociągać ich do odpowiedzialności za brak profesjonalizmu i niedotrzymywanie obietnic wyborczych. Z drugiej strony, partie polityczne, przy braku ich masowości, często tracą kontakt z wyborcami, co może być jedną z przyczyn chwiejności tych ostatnich. Obywatele oczekują rozwiązywania przez polityków rzeczywistych, a nie wyimaginowanych problemów. Niestety, niepokojącym przejawem zmian społecznych i zaniku wymiany myśli i oczekiwań między partiami politycznymi a wyborcami może być również zainteresowanie, zwłaszcza wśród młodych wyborców, rządami silnej ręki i rozwiązaniami niedemokratycznymi. Te niepokojące zjawiska stawiają przed partiami politycznymi i ich liderami konieczność ponownego zdefiniowania roli partii we współczesnych demokracjach liberalnych. Czy jest to jednak kryzys partii i konieczność poszukiwania rozwiązań pozaoperacyjnych, czy może wymóg innego zdefiniowania naszych oczekiwań wobec  ugrupowań politycznych?

Czy brak lewicy i prawicy to problem dla partii?

Z kryzysem partii można wiązać również inne obserwowane zjawiska. Jednym z nich jest przyzwyczajenie obywateli do demokracji liberalnej, co w praktyce oznacza ich odwrócenie się od aktywności politycznej. Może ono wynikać z osiągnięcia przez społeczeństwa państw demokratycznych wysokiego poziomu bezpieczeństwa ekonomicznego, gdy wielu obywateli przeszło do sfery prywatności.

Z drugiej strony pojawiła się polityka centrowa, czego skutkiem jest upodobnienie się partii politycznych do siebie. Wyborcy zaczęło być obojętne, kto sprawuje władzę, ponieważ prowadzona przez różne partie polityka wygląda dość podobnie. Po okresie stagnacji wzrosło zainteresowanie, zwłaszcza wśród nowych pokoleń wyborców, działaniami politycznymi, pojawiły się nowe typy partii politycznych. W dzisiejszych demokracjach nie tylko nie straciły one politycznej pozycji, ale do tradycyjnego, zanikającego już podziału na prawicę i lewicę ekonomiczną doszedł inny: na wyznających poglądy konserwatywne oraz na zwolenników bardziej nowoczesnych wartości. Dlatego współczesne partie polityczne coraz trudniej umiejscowić na osi prawica – lewica; różnią się raczej kwestiami światopoglądowymi niż ekonomicznymi.

Przeciążenie partii władzą?

Kryzys partii politycznych występuje też podobno z powodu „przeciążenia partii władzą”. Zwolennicy tej koncepcji uważają, że rozbudowanie funkcji państwa w demokracjach liberalnych i rosnąca skłonność grup interesu do obarczania go odpowiedzialnością za wszystkie sfery życia publicznego może być realizowana wyłącznie w okresie koniunktury gospodarczej. W sytuacjach kryzysowych państwo nie może wywiązywać się z przyjętych wcześniej zobowiązań, zwłaszcza socjalnych. Powoduje to zaostrzenie konfliktu na scenie politycznej, obciążającego przede wszystkim te partie, których przedstawiciele w danym momencie zasiadają w aparacie publicznym. Trudno jednak te zjawiska oceniać jako kryzys partii w ogóle. Jest to z pewnością spadek zaufania dla partii funkcjonujących na scenie politycznej, przede wszystkim dla partii rządzącej.

Czy ruchy społeczne to zagrożenie dla partii?

RSJZ4sEQQDdnt1

Zdjęcie przedstawia pochód członków ONR. Na przedzie idą młodzi, wygoleni na łyso mężczyźni w brunatnych koszulach i ciemnych spodniach. Na lewych przedramionach mają przepaski z symbolem Falangi (ręka z mieczem). Trzymają w dłoniach polskie flagi. Za nimi idą kolejni mężczyźni trzymający transparent: Niesiemy Polsce Odrodzenie. My Nowe Pokolenie. Obok napisów widnieje symbol Falangi i celtycki krzyż.

Kolejnym argumentem przemawiającym za osłabieniem roli partii w mechanizmie decyzyjnym jest wzrost znaczenia innych podmiotów (ruchów społecznychruch społecznyruchów społecznych). Skutkiem tego może być powstanie trwałych struktur decyzyjnych omijających partie polityczne. Jest to jednak zagrożenie dla funkcjonowania instytucji demokracji przedstawicielskiej, dzięki którym takie organizacje działają. Oznacza to pojawienie się wielu organizacji reprezentujących (czasami ponadnarodowe) grupy interesu, dla których partie polityczne stają się tylko narzędziem do przeprowadzania swoich planów na forum parlamentarnym. W tym przypadku zagrożenie dla reprezentatywności programów partyjnych jest realne, ale jest to również zagrożenie dla systemu demokratycznego, opartego na pluralizmie politycznym i rywalizacji partyjnej.

Tego typu zjawiska prowadzą do wzrostu populizmupopulizmpopulizmu, a w konsekwencji do zmiany oczekiwań społecznych. Demokracja to system polityczny oparty na odpowiedzialności przed wyborcami, ale nie zawsze dający szansę na szybką reakcję, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych. Dlatego narodziny ruchów populistycznych, groźne dla partii, mogą prowadzić do powstawania partii antysystemowychpartie antysystemowepartii antysystemowych i wprowadzania elementów systemu autorytarnego.

Słownik