Geneza i założenia sentymentalizmu

Sentymentalizm to jeden z trzech nurtów oświecenia (pozostałe dwa to klasycyzmklasycyzmklasycyzm i rokokorokokorokoko). Jego nazwa pochodzi od francuskiego słowa sentiment – uczucie. Już sama nazwa ujawnia więc najważniejsze założenie ideowe nurtu.

R1BiV9100dDSU1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma on owalną twarz. Jego oczy są ciemne, wyraziste. Nos proporcjonalny. Mężczyzna ma na głowie ufryzowaną perukę z lokami. Ubrany jest w arystokratyczny stój.

Twórcą idei sentymentalizmu był francuski filozof Jean‑Jacques Rousseau. Uznał on, że czucie (uczuciowość, wrażliwość) jest podstawową cechą natury ludzkiej. Jego zdaniem kultura i cywilizacja niszczy to, co w człowieku dobre. W związku z tym człowiek jest rozdarty pomiędzy czułością i dobrocią (które leżą w jego naturze) a wymaganiami, jakie stawia mu cywilizacja. Trzeba więc dążyć do tego, aby (głównie przez wychowanie) odbudować w ludziach naturalną wrażliwość i dobroć. Tym bardziej że właśnie uczucia, takie jak przyjaźń i miłość, a także dobroczynność, życie w zgodzie z własnym sumieniem i „głosem serca”, zdaniem sentymentalistów, stanowiły źródło szczęścia.

Dziś trudno w to uwierzyć, ale poglądy sentymentalistów miały charakter rewolucyjny. Pomysł, że ludzie są równi (który sentymentaliści dzielili z oświeceniowymi racjonalistami), stał w sprzeczności z zakorzenionymi przekonaniami, według których szlachetnie urodzeni byli bardziej wartościowi niż inni ludzie. Sentymentalizm jest więc nurtem propagującym podejście demokratyczne. Obok równości wszystkich ludzi głosi hasła wzajemnego braterstwa i tolerancji bez względu na narodowość, pozycję społeczną, wyznawaną religię czy poglądy polityczne.

Z drugiej strony sentymentaliści cenili indywidualizm, niezależność i własne poglądy, które nie muszą odzwierciedlać powszechnych sądów. Uważali, że nie ma prawdy obiektywnej i przeciwstawiali się przekonaniu, że istnieją nienaruszalne autorytety, którym nie wolno się sprzeciwiać. Przykładem skrajnego indywidualizmu jest postawa Wertera - bohatera sentymentalnego, którego poglądy na sztukę, naturę, społeczeństwo do tego stopnia pozostają w sprzeczności z ogólnie przyjętymi, że zwiastują już postawę romantyczną.

Literatura sentymentalna

Sentymentaliści uważali, że literatura powinna przedstawiać wewnętrzne problemy człowieka, pokazywać związek między ludźmi i naturą oraz „propagować” właściwe stosunki międzyludzkie – oparte na wzajemnym zrozumieniu i sympatii. Najważniejszymi zaletami literatury miały być czułość i prostota. Czułość oznacza głównie oddziaływanie na uczucia czytelnika. Franciszek Ksawery Dmochowski w Sztuce rymotwórczej pisał:

Prostota to inaczej unikanie ozdobności i odwołań mitologicznychmitmitologicznych, sposób wyrażania się bliski językowi potocznemu.

Literatura sentymentalna chętnie przeciwstawiała miasto, cywilizację i kulturę (uważane za złe) – wsi, która umożliwiała kontakt z naturą. Inne ważne opozycje to: dzieciństwo (w czasie którego człowiek jest naturalnie dobry) przeciwstawiane dorosłości (skażonej przez cywilizację i kulturę); dobra przeszłość – złej teraźniejszości; cywilizowany świat – pojedynczemu człowiekowi.

R1YKBM1cABYRF

Obraz przedstawia sielski obrazek. W parku, pośród drzew siedzi młoda, elegancko ubrana kobieta. Jest bosa. Obok niej leży owca, nieopodal stoją kolejne owce.

Do głównych gatunków realizujących założenia sentymentalizmu można zaliczyć: sielankęsielankasielankę, pieśńpieśńpieśń i romans (powieść czułą)romans (powieść czuła)romans (powieść czułą). Kierunek ten wyrażał nowe upodobania odbiorców literatury – zwłaszcza mieszczańskich, niechętnych ówczesnej wyrafinowanej, intelektualnej twórczości, przesyconej sceptyczną filozofią epoki.

RAcUJfgOJ3h8i

Obraz przedstawia sielską scenę. Przy fontannie znajdują się młody mężczyzna i młoda kobieta. Rozmawiają ze sobą. Niepodal nich siedzi druga młoda para. Są też małe dzieci bawiące się z kozą. Na drugim planie widać wodę i budynek z tamą.

Podróż sentymentalna... Laurence’a Sterne’a

Prawdziwym arcydziełem omawianego prądu była powieść Laurence’a Sterne’a Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy. Ten zapis wędrówki nie przynosi czytelnikowi typowych opisów atrakcyjnych krajobrazów i wspaniałych zabytków. Narrator podróżuje bowiem raczej do ludzi niż do miejsc, i to oni najbardziej go interesują. Dodajmy – zwykli ludzie, często służący lub pokojówki (choć przyznajmy, najlepiej, żeby były ładne i młode). Nie chodzi jednak o poszukiwanie erotycznych przygód, raczej o miłe kontakty, nawiązywanie nici sympatii z ludźmi (przede wszystkim prostymi, „dziećmi natury”), a także zwierzętami.

Sterne interesuje się drobiazgami i każdym najmniejszym nawet poruszeniem uczuć. Subtelne obserwacje psychologiczne stanowią główną treść dzieła. Z tego też powodu lekceważy zasady tworzenia powieści, nadając jej kształt fragmentaryczny, pozbawiając początku i końca i umieszczając w środku Przedmowę. Ten eksperymentatorski charakter dzieła zainspirował wielu późniejszych pisarzy, a Sterne stał się patronem romantyków, twórców wielkiej powieści psychologicznej XIX w. i najrozmaitszych literackich eksperymentów w wieku XX.

Słownik