Przeczytaj
Geneza i założenia sentymentalizmu
Sentymentalizm to jeden z trzech nurtów oświecenia (pozostałe dwa to klasycyzmklasycyzm i rokokorokoko). Jego nazwa pochodzi od francuskiego słowa sentiment – uczucie. Już sama nazwa ujawnia więc najważniejsze założenie ideowe nurtu.
Twórcą idei sentymentalizmu był francuski filozof Jean‑Jacques Rousseau. Uznał on, że czucie (uczuciowość, wrażliwość) jest podstawową cechą natury ludzkiej. Jego zdaniem kultura i cywilizacja niszczy to, co w człowieku dobre. W związku z tym człowiek jest rozdarty pomiędzy czułością i dobrocią (które leżą w jego naturze) a wymaganiami, jakie stawia mu cywilizacja. Trzeba więc dążyć do tego, aby (głównie przez wychowanie) odbudować w ludziach naturalną wrażliwość i dobroć. Tym bardziej że właśnie uczucia, takie jak przyjaźń i miłość, a także dobroczynność, życie w zgodzie z własnym sumieniem i „głosem serca”, zdaniem sentymentalistów, stanowiły źródło szczęścia.
Dziś trudno w to uwierzyć, ale poglądy sentymentalistów miały charakter rewolucyjny. Pomysł, że ludzie są równi (który sentymentaliści dzielili z oświeceniowymi racjonalistami), stał w sprzeczności z zakorzenionymi przekonaniami, według których szlachetnie urodzeni byli bardziej wartościowi niż inni ludzie. Sentymentalizm jest więc nurtem propagującym podejście demokratyczne. Obok równości wszystkich ludzi głosi hasła wzajemnego braterstwa i tolerancji bez względu na narodowość, pozycję społeczną, wyznawaną religię czy poglądy polityczne.
Z drugiej strony sentymentaliści cenili indywidualizm, niezależność i własne poglądy, które nie muszą odzwierciedlać powszechnych sądów. Uważali, że nie ma prawdy obiektywnej i przeciwstawiali się przekonaniu, że istnieją nienaruszalne autorytety, którym nie wolno się sprzeciwiać. Przykładem skrajnego indywidualizmu jest postawa Wertera - bohatera sentymentalnego, którego poglądy na sztukę, naturę, społeczeństwo do tego stopnia pozostają w sprzeczności z ogólnie przyjętymi, że zwiastują już postawę romantyczną.
Literatura sentymentalna
Sentymentaliści uważali, że literatura powinna przedstawiać wewnętrzne problemy człowieka, pokazywać związek między ludźmi i naturą oraz „propagować” właściwe stosunki międzyludzkie – oparte na wzajemnym zrozumieniu i sympatii. Najważniejszymi zaletami literatury miały być czułość i prostota. Czułość oznacza głównie oddziaływanie na uczucia czytelnika. Franciszek Ksawery Dmochowski w Sztuce rymotwórczej pisał:
Sztuka rymotwórcza. Poema we czterech pieśniachUmiej malować rzeczy strasznie i przyjemnie
wesoło i okropnie, bo inaczej we mnie
czucia sprawić nie możesz.
Prostota to inaczej unikanie ozdobności i odwołań mitologicznychmitologicznych, sposób wyrażania się bliski językowi potocznemu.
Literatura sentymentalna chętnie przeciwstawiała miasto, cywilizację i kulturę (uważane za złe) – wsi, która umożliwiała kontakt z naturą. Inne ważne opozycje to: dzieciństwo (w czasie którego człowiek jest naturalnie dobry) przeciwstawiane dorosłości (skażonej przez cywilizację i kulturę); dobra przeszłość – złej teraźniejszości; cywilizowany świat – pojedynczemu człowiekowi.
Do głównych gatunków realizujących założenia sentymentalizmu można zaliczyć: sielankęsielankę, pieśńpieśń i romans (powieść czułą)romans (powieść czułą). Kierunek ten wyrażał nowe upodobania odbiorców literatury – zwłaszcza mieszczańskich, niechętnych ówczesnej wyrafinowanej, intelektualnej twórczości, przesyconej sceptyczną filozofią epoki.
Podróż sentymentalna... Laurence’a Sterne’a
Prawdziwym arcydziełem omawianego prądu była powieść Laurence’a Sterne’a Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy. Ten zapis wędrówki nie przynosi czytelnikowi typowych opisów atrakcyjnych krajobrazów i wspaniałych zabytków. Narrator podróżuje bowiem raczej do ludzi niż do miejsc, i to oni najbardziej go interesują. Dodajmy – zwykli ludzie, często służący lub pokojówki (choć przyznajmy, najlepiej, żeby były ładne i młode). Nie chodzi jednak o poszukiwanie erotycznych przygód, raczej o miłe kontakty, nawiązywanie nici sympatii z ludźmi (przede wszystkim prostymi, „dziećmi natury”), a także zwierzętami.
Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy[...] cicha podróż serca w poszukiwaniu NATURY i tych uczuć, które z niej się biorą i uczą nas kochać się wzajemnie – i kochać świat lepiej, niż go dotychczas kochamy.
Sterne interesuje się drobiazgami i każdym najmniejszym nawet poruszeniem uczuć. Subtelne obserwacje psychologiczne stanowią główną treść dzieła. Z tego też powodu lekceważy zasady tworzenia powieści, nadając jej kształt fragmentaryczny, pozbawiając początku i końca i umieszczając w środku Przedmowę. Ten eksperymentatorski charakter dzieła zainspirował wielu późniejszych pisarzy, a Sterne stał się patronem romantyków, twórców wielkiej powieści psychologicznej XIX w. i najrozmaitszych literackich eksperymentów w wieku XX.
Słownik
(łac. classicus – należący do pierwszej, najlepszej klasy) – postawa artystyczna wyrażająca się naśladowaniem pełnych proporcji i umiaru wzorów antycznych w sztuce; także nazwa prądu literackiego epoki oświecenia
(gr. mýthos – opowieść, narracja) – obecna w kulturze od wielu wieków opowieść tłumacząca – w sposób wyobrażeniony – genezę, zasady funkcjonowania i porządku świata. Początkowo mity były przekazywane ustnie, a następnie zostały spisane i w tej formie przetrwały do dzisiaj. Pod względem tematyki mity dzielą się na: teogoniczne (o bogach), kosmogoniczne (o początku świata), genealogiczne (o rodach) i antropogeniczne (o pochodzeniu człowieka)
utwór stroficzny odznaczający się dźwięcznością i melodyjnością; w sentymentalizmie pieśni miały głównie charakter miłosny
(franc. rocaille – ornament dekoracyjny naśladujący kształt muszli) – jeden ze stylów w sztuce zapoczątkowany w epoce baroku, akcentujący walory estetyczne, wyrafinowany gust i sensualizm (doznania zmysłowe); także termin odnoszący się do obyczajowości dworskiej epoki oświecenia
(fr. roman) – utwór epicki o przewadze pierwiastków fikcyjnych, jego fabuła ma charakter psychologiczny, opiera się na emocjonalnych wyznaniach bohaterów, tematem są bowiem ich perypetie uczuciowe; czasem romans przyjmuje formę listów wymienianych przez bohaterów
utwór literacki przedstawiający wyidealizowany obraz życia mieszkańców wsi, często pasterzy, wiodących beztroskie życie na łonie pięknej i przyjaznej człowiekowi natury