Różne postawy wobec kwestii istnienia Boga

Spór o istnienie Boga sensownie rozważać można jedynie w stosunku do jego pojęcia utrwalonego w religiach monoteistycznychMonoteizmmonoteistycznych – w szczególności w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie. Dawne grecko‑rzymskie wielobóstwo, hinduistyczny pluralizm teistyczny (różne rozstrzygnięcia w zakresie istnienia Boga/bogów) czy politeistycznePoliteizmpoliteistyczne wyznania lokalne to religie przyjmujące wiarę w wiele bóstw (bogów). Z kolei w dalekowschodnim buddyzmie i chińskim konfucjanizmie pojęcie Boga, odpowiadającego choćby w przybliżeniu temu pojęciu w religiach bliskowschodnich, w ogóle nie istnieje.

Kwestia istnienia Boga na gruncie ontologii obejmuje dwa zasadnicze problemy:

• kwestię istnienia świata;

• kwestię właściwości Boga.

Kwestia pierwsza dotyczy tego, czy poza rzeczywistością empiryczną (daną zmysłowo rzeczywistością materialną), istnieje realnie jakaś inna, pozadoświadczalna rzeczywistość metafizyczna (transcendentnaTranscendencjatranscendentna). Wszyscy wierzący w Boga uważają nie tylko, że rzeczywistość ta istnieje, ponieważ należy do niej sam Bóg, ale również, że wpływa ona na rzeczywistość empiryczną. Pogląd uznający, że istnieje tylko rzeczywistość materialna, nazywamy naturalizmem ontologicznymNaturalizm ontologicznynaturalizmem ontologicznym. Zespół przekonań dotyczących istnienia rzeczywistości ponadnaturalnej określamy zaś mianem supranaturalizmuSupranaturalizmsupranaturalizmu.

Problem z istnieniem rzeczywistości metafizycznej polega na tym, że jeżeli wykracza ona poza doświadczenie zmysłowe i poza rzeczywistość fizykalną, to nie można jej poznać w sposób empiryczny. To, co z definicji nieempiryczne, nie może bowiem istnieć i być poznawalne empirycznie. Transcendencja może zatem pozostawać jedynie przedmiotem wiary lub rozumowych spekulacji. Zasadnicza różnica wśród uznających jej istnienie polega więc na tym, że jedni wierzący uznają, że świat metafizyczny możemy poznać rozumemRozumrozumem, podczas gdy inni uważają, że można jedynie wierzyć w jego istnienie. Ta pierwsza postawa, charakterystyczna dla św. Tomasza z Akwinu (ok. 1225–1274), a także całego tomizmuTomizmtomizmu i neotomizmu, bywa określana jako teologiczny racjonalizm, ta druga zaś nazywana jest fideizmemfideizmfideizmem. Fideizm to przekonanie, że wiara jest wystarczającym fundamentem religii, a rozum nie jest w stanie w żaden sposób sięgnąć do dziedziny transcendencji, ponieważ wykracza ona poza jego możliwości poznania. Mało tego – właściwości sfery metafizycznej są sprzeczne wewnętrznie (absurdalne). Takie podstawowe sprzeczności w obrębie religii chrześcijańskiej to np.: jeden Bóg w trzech osobach, wszechmoc Boga ograniczonego własnymi możliwościami, wszechmoc i wszechwiedza Boga wykluczające się wzajemnie, a także każda z nich osobno – z wolnością ludzkiej woli; niezbędność łaski Boga do zbawienia człowieka sprzeczna ze sprawczością ludzkich uczynków itd. Przekonanie o niemożności pogodzenia wiary z ustaleniami rozumu najjaśniej wyraził Tertulian (155–220) w słynnej formule: Credo quia absurdum est (łac. ‘Wierzę, ponieważ to, w co wierzę, jest niezgodne z rozumem’).

Pisał on także:

Rzm5ywVaySVQo

Ilustracja XVII‑wieczna ukazująca sprawdzanie ludzkiej duszy. Śmierć ukazana jako kościotrup z młotem, która kuje duszę na płonącym ogniu. Obok stoją skrzydlaty anioł, rogaty diabeł i naga kobieta.

Z kolei agnostycyzmagnostycyzmagnostycyzm zawiesza całkowicie sąd w kwestii istnienia Boga, nie przyjmując wiary religijnej bez żadnego racjonalnego uzasadnienia (jak w fideizmie). Agnostycyzm twierdzi, że kwestia istnienia transcendencjiTranscendencjatranscendencji wykracza w całości poza zdolności ludzkiego poznania, ponieważ sama transcendencja, jeżeli istnieje, wykracza poza rzeczywistość dostępną poznaniu, a więc także niemożliwą do analizy za pomocą rozumu. Agnostycy uważają zarazem, że jeżeli nawet istnieje jakaś sfera rzeczywistości wykraczająca poza świat empiryczny, to nie tylko nie możemy o niej nic wiedzieć, ale nie może ona także mieć żadnego wpływu na rzeczywistość empiryczną, bo nie ma z nią żadnego związku.

Druga podstawowa kwestia ontologiczna związana z istnieniem Boga dotyczy jego bytowej charakterystyki. W świetle wszystkich trzech wielkich religii monoteistycznych Bóg jest:

• stwórcą świata.;

• osobą;

• duchem;

• bytem absolutnym, wiecznym, niezmiennym, jednym i jedynym realnie oraz niezmiennie istniejącym;

• wszechmocnym i wszechwiedzącym podmiotem działającym w świecie (władcą/panem świata), kierującym nim poprzez swą opatrzność;

• prawodawcą powszechnych i niezmiennych norm religijnych oraz etycznych dla ludzi oraz sędzią ludzi, oceniającym ich uczynki za życia i decydującym o ich życiu po śmierci.

W zakresie tej kwestii zasadnicze stanowiska, które odmawiają Bogu części tych atrybutów, to:

• deizmdeizmdeizm – przekonanie, że Bóg jest jedynie transcendentnym stwórcą świata, ale po jego stworzeniu nie ingeruje już w żaden sposób w świat, w szczególności nie kieruje światem, nie dyktuje światu żadnych praw i nie sądzi ludzi po śmierci;

• panteizmpanteizmpanteizm – pogląd, iż Bóg istnieje immanentnie (wewnętrznie) w świecie, tzn. obejmuje wszelką rzeczywistość materialną i prawa jej funkcjonowania, nie jest więc ani stwórcą świata, ani osobą, ani duchem, ani ludzkim sędzią. Baruch Spinoza (1632–1677), który stworzył słynną formułę Deus sive Natura (łac. ‘Bóg, czyli natura’), pisał o tym w następujący sposób:

Dowodził tego następująco:

W kwestii tej radykalne stanowiska zajmują teizm i ateizm. Pierwszy przyjmuje istnienie Boga ze wszystkimi jego atrybutami, drugi twierdzi, że żaden Bóg ani bogowie nie istnieją.

Teizm

Jednym z najważniejszych stanowisk w sprawie istnienia Boga we wszystkich trzech religiach monoteistycznych jest teizmteizmteizm. Uznaje on zarówno istnienie transcendencji, jak i jej wpływ na rzeczywistość poznawalną. Przyjmuje, że istnieją trzy źródła wiary:

• objawienieobjawienieobjawienie;

• święte księgi – w judaizmie Biblia żydowska, w chrześcijaństwie – uzupełniona o Nowy Testament, w islamie – Koran;

• rozum.

Teizm formułuje więc argumenty na rzecz istnienia Boga, odwołujące się do możliwości ich pojmowania przez rozum. Można je podzielić na dwa rodzaje:

• ontologiczne (dowodzące, że jedyny, absolutny Bóg – jako istota z definicji najdoskonalsza – musi istnieć);

• kosmologiczne (wnioskujące, że musi istnieć coś, co jest początkiem, podstawą świata, czyli Bogiem).

AteizmateizmAteizm jest poglądem, który uznaje, że nie istnieje jakakolwiek transcendencja, w szczególności nie istnieje żaden Bóg ani bogowie. W zakresie ontologii ateizm głosi zatem pogląd naturalistyczny, przecząc istnieniu jakichkolwiek bytów nieempirycznych w rzeczywistości empirycznej, czyli w szczególności ingerencji Boga/bogów w świat przyrodniczy. Uzasadnia to sprzecznością logiczną – wiara w empiryczne istnienie transcendencji (czy choćby jej przejawianie się w rzeczywistości empirycznej) jest fałszem analitycznym (zdaniem kontranalitycznym) – byt nieempiryczny nie może istnieć (przejawiać się) empirycznie.

Na podstawie twierdzenia, że empirycznie istnieje tylko rzeczywistość przyrodnicza (materialna), ateizm odrzuca wiarę w istnienie jakichkolwiek bytów duchowych oraz zjawisk nadprzyrodzonych. Zgodnie z twierdzeniami naturalizmu ontologicznego gdyby jakiekolwiek byty duchowe (pozamaterialne) miały występować w przyrodzie, musiałyby nabrać charakteru materialnego z wszelkimi tego konsekwencjami, czyli materialnością (istnieniem w czasoprzestrzeni) oraz dostępnością zmysłom. W ten sposób przestałyby być „nadprzyrodzone”. Jeżeli zarazem jakieś zjawiska mają miejsce przyrodzie, to nie są „nadprzyrodzone” (choć mogą np. być bardzo rzadko spotykane), bo w niej występują. Gdyby były rzeczywiście nadprzyrodzone (cudowne), czyli niezgodne z prawami przyrody, to nie mogłyby w niej się pojawić.

RQl7PAAY1XH8M

Ilustracja przedstawia pięć szkieletów. Mają różne kształty. Po lewej jest szkielet człowieka, a po prawej szkielety w zbliżonym do ludzkiego kształcie. Są niższe, bardziej garbate, mają większe szczęki. Ukazane zmiany w ich układzie kostnym potwierdzają darwinowską teorię ewolucji.

Słownik