Przeczytaj
Sentymentalna literatura
W 1768 roku ukazała się powieść Laurence’a Sterne’aLaurence’a Sterne’aPodróż sentymentalna przez Francję i Włochy, od której wywodzi się nazwa jednego z głównych prądów literackich i artystycznych epoki oświecenia – sentymentalizmu. Pochodzący z Anglii pisarz wykreował w niej nowy typ bohatera literackiego, który podczas swojej wędrówki każde spotkanie z przypadkowo poznanymi ludźmi traktował jako pretekst do okazywania uczuć i snucia refleksji na temat miejsca człowieka na świecie. Wpływ na rozwój literatury sentymentalnej wywarł również Jean‑Jacques RousseauJean‑Jacques Rousseau, który w traktacie pedagogicznym Emil, czyli o wychowaniu podkreślił rolę natury w kształtowaniu osobowości człowieka. Twórczość tego pisarza i filozofa miała znaczenie dla wielu poetów sentymentalnych, również dla Franciszka Karpińskiego (1741‒1825). Uczucia, czułość, sumienie człowieka i jego bliski związek z naturą to przykłady tematów pojawiających się w utworach autora Laury i Filona.
Sentymentalne tematy
W 1782 roku ukazała się rozprawa Franciszka Karpińskiego O wymowie w prozie albo wierszu, którą można uznać za manifest nowego stylu sentymentalnego w literaturze polskiej. Poeta zwrócił w niej uwagę, że klasyczne reguły tworzenia poezji uniemożliwiają swobodne wyrażanie emocji. Nowa poezja sentymentalna, której twórcy z czasem wykreowali powtarzające się tematy i motywy, miała być zbudowana na trzech fundamentach: indywidualizmie rozwijającym się dzięki doświadczeniu oraz umiejętności wsłuchiwania się w głosy serca i natury. Franciszek Karpiński był również autorem wielu wierszy miłosnych adresowanych do Justyny, dlatego często określa się go jako „śpiewaka Justyny”.
Oświecenie. Słownik literatury polskiejW panoramie twórczości XVIII wieku Karpiński wyróżnia się przede wszystkim jako poeta liryczny, z melancholijną czułością mówiący o przeżywaniu miłości, przetwarzający motywy autobiograficzne w świat nacechowany poetyckością. Zarówno doznania osobiste, jak i sprawy dotyczące zbiorowości ujmował w perspektywie upływu czasu, odczuwania zmiany, a także w związku ze zjawiskami przyrody widzianej oczami troskliwego gospodarza i wrażliwego na piękno człowieka. Drzewo, strumień, rzeka, łąka, pole, ptaki, słońce ‒ to stali bohaterowie jego wierszy. W sposób prosty, ale głęboki pisał o przeżywaniu wiary, obecności i tajemnicy Boga.
Tematy | Bohaterowie |
---|---|
miłość intymne odczucia natura jako tło rozgrywających się wydarzeń idealizacja wsi topos arkadyjskiarkadyjski niechęć do cywilizacji (opozycja natura – kultura) nawiązania do kultury ludowej (folklor) | zindywidualizowani czuli, wrażliwi, empatyczni analizujący własne uczucia łatwo się wzruszający ze skłonnością do teatralizacji gestów blisko związani z naturą często pasterze (kostium pasterski) lub ludzie uprawiający ziemię |
Sentymentalne wyobrażenia
Wiersze wszystkieGóry zielone schodzące ku rzekom
gdzie tylko tańczy flecik pastuszka
Kwiaty różowe ze złotą powieką
Które tak cieszą dziecinne serduszka.Tu trawa bujna do kolan się kłoni
A kiedy jabłko w trawę się potoczy
To musisz całą twarz przyłożyć do niej
Kiedy za jabłkiem gonią twoje oczy
– pisał Czesław Miłosz w Piosence pasterskiej (tom Ocalenie, 1945). W wierszu Miłosza wypowiada się osoba wrażliwa, obdarzona bogatą wyobraźnią, która odbiera świat zmysłami. Góry, rzeka, flet pastuszka, delikatne różowe kwiaty i bujnie rosnąca trawa składają się na zestaw motywów wykorzystywanych już wcześniej przez twórców literatury sentymentalnej. Poeta podkreśla jednak, że Takich ogrodów nie znajdziesz na świecie
. Pisarze, którzy czerpali z konwencji sentymentalnej, odwoływali się do powtarzających się motywów i tematów. Byli twórcami poezji, która ma wyrażać ludzkie uniwersalne pragnienia ładu, harmonii, niewinności, ponadczasową tęsknotę za bliskością nieskażonej natury i autentycznością więzi międzyludzkich, mimo towarzyszących egzystencji człowieka niespełnień i zagrożeń
(Teresa Kostkiewiczowa, Piosenka pasterska. Dziedzictwo sielanki w poezji polskiej XX wieku, „Prace Polonistyczne” 2016, z. LXXI, s. 28.).
Najpopularniejszym polskim poetą sentymentalnym był Franciszek Karpiński. W 1780 roku ukazał się zbiór jego dwudziestu wierszy zatytułowany SielankiSielanki. Do dziś utwory takie jak Laura i Filon oraz Do Justyny. Tęskność na wiosnę uznaje się za klasykę polskiej poezji sielankowej.
Słownik
fikcyjna kraina traktowana przez poetów jako kraina wiecznej szczęśliwości, spokoju, ładu, sielskiego życia; od jej nazwy wywodzi się określenie topos arkadyjski; także nazwa historycznej krainy sytuowanej na Półwyspie Peloponeskim
(gr. eidullion) spokojne, sielankowe życie; także gatunek literacki obejmujący utwory poetyckie o tematyce pasterskiej
(łac. classicus – należący do pierwszej, najlepszej klasy) postawa artystyczna wyrażająca się naśladowaniem pełnych proporcji i umiaru wzorów antycznych w sztuce; także nazwa prądu literackiego epoki oświecenia, wyróżnianego obok sentymentalizmu i rokoka
(łac. conventio – układ, zgoda, konwencja) odnoszący się do konwencji, czyli umownego sposobu prezentowania treści w literaturze i sztuce
(gr. parallēlismós – zestawienie, porównanie; parállēlos – równoległy) – porównanie; zestawienie analogicznych cech w porównywanych zjawiskach
(gr. parallēlismós – zestawienie, porównanie; parállēlos – równoległy) – środek stylistyczny polegający na podobieństwie składniowym kilku analogicznych segmentów utworu literackiego
(przedrostek –pre znaczy przed
) zespół tendencji w literaturze i sztuce europejskiej w drugiej połowie XVIII i na początku XIX wieku, który zapowiadał początek nowej epoki – romantyzmu
(franc. rocaille – ornament dekoracyjny naśladujący kształt muszli) jeden ze stylów w sztuce zapoczątkowany w epoce baroku, akcentujący walory estetyczne, wyrafinowany gust i sensualizm (doznania zmysłowe); także termin odnoszący się do obyczajowości dworskiej epoki oświecenia
utwór literacki przedstawiający wyidealizowany obraz życia mieszkańców wsi, często pasterzy, wiodących beztroskie życie na łonie pięknej i przyjaznej człowiekowi natury
motyw krainy wiecznej szczęśliwości powtarzający się w literaturze i sztuce różnych epok; najbardziej reprezentatywne przykłady toposu arkadyjskiego w polskiej literaturze można odnaleźć np. w Pieśni Panny XII z cyklu Pieśni świętojańskiej o sobótce Jana Kochanowskiego, Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, Mojej piosnce II Cypriana Norwida, Lalce Bolesława Prusa, Sklepach cynamonowych Brunona Schulza czy Dolinie Issy Czesława Miłosza