Przeczytaj
Galicja – kolebka ruchów ludowych
W innych zaborach
Zabór rosyjski
Ruch ludowy znacznie słabiej rozwijał się w pozostałych zaborach. Na ziemiach dawnego Królestwa Polskiego przez krótki czas istniał Polski Związek Ludowy, skupiający się na propagowaniu spółdzielczości. Wysuwał on również postulaty polonizacji szkół i urzędów. Spore znaczenie miało utworzone w 1915 r. PSL „Wyzwolenie”, powstałe wskutek zjednoczenia organizacji i kółek chłopskich, głoszące m.in. hasła polskiej niepodległości.
Zabór pruski
Tu świadomość społeczna i narodowa stała na zdecydowanie najwyższym poziomie. Chłopi znacznie częściej współpracowali z pozostałymi warstwami społecznymi. Powstawały tam ugrupowania chłopskie, takie jak: Mazurska Partia Ludowa i Polsko-Katolicka Partia Ludowa. Ich głównym celem była nie tylko kwestia poprawy położenia ludności wiejskiej, ale także, a może przede wszystkim, walka z germanizacją i Kulturkampfem.
W niepodległej Polsce
W momencie odzyskania przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 r. wszystkie odłamy ruchu ludowego opowiedziały się za odbudową państwa. Niezależnie od głoszonych poglądów społecznych zgodnie przyjęto zasady, na których miał się oprzeć odrodzony kraj: równość praw i republikańska forma rządów. Wszystkie ugrupowania stawiały interes państwa na najwyższym miejscu, głosząc postulat realizacji „Polski Ludowej” na drodze wyborów parlamentarnych.
Wśród liderów ruchu ludowego na pierwsze miejsce wysunął się Wincenty Witos. Już w październiku 1918 r. stanął na czele Polskiej Komisji Likwidacyjnej, przejmując władzę w zaborze austriackim. Dzięki swoim zdolnościom politycznym szybko stał się liczącą się postacią w polskim sejmie. Zwieńczeniem tej działalności było stanowisko premiera, które zajmował trzykrotnie w latach 1920–1921, 1923 oraz 1926. To za jego pierwszej kadencji w marcu 1921 r. uchwalona została konstytucja marcowa – podstawa ustroju państwa polskiego.
Wybrany ponownie na premiera koalicyjnego rządu Chjeno‑Piasta (ChZJNChZJN i PSL „Piast”) w maju 1926 r., w wyniku zamachu stanu Józefa Piłsudskiego, podał się do dymisji. Przejęcie władzy przez obóz marszałka – sanację – głoszący hasła uzdrowienia sytuacji w kraju i walki z „sejmokracją” zjednoczyło opozycję, w której skład weszli również ludowcy. Doprowadziło to do zdecydowanych kroków władzy sanacyjnej i aresztowania przeciwnych jej polityków, w tym Witosa, który w 1933 r. musiał udać się na przymusową emigrację.
W czasie okupacji
Wybuch II wojny światowej spowodował, że podobnie jak inne polskie ugrupowania polityczne, także PSL zostało zdelegalizowane. Nie przeszkodziło to jednak ludowcom w czynnej walce z okupantem, czego przejawem było m.in. powstanie w 1941 r. Batalionów Chłopskich. Przedstawiciele ludowców brali również udział w pracach Delegatury Rządu na Kraj i Rady Jedności Narodowej.
W powojennej Polsce
Po zakończeniu wojny Polskie Stronnictwo Ludowe stało się największą opozycyjną formacją polskiej sceny politycznej. Skupione wokół Stanisława Mikołajczyka, byłego premiera rządu na uchodźstwie, było jedynym realnym przeciwnikiem przejmujących władzę komunistów. Mikołajczyk, wchodząc w skład Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i wiedząc o sile swojego ugrupowania, liczył na pewną wygraną w nadchodzących wyborach. Zwycięstwo Bloku Demokratycznego (komunistów) w 1947 r. oraz nasilone represje wobec działaczy ludowych doprowadziły jednak do rozbicia PSL‑u i ucieczki z kraju zagrożonego aresztowaniem Mikołajczyka.
Warto jednak zaznaczyć, że Blok Demokratyczny z pomocą aparatu policyjnego (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego) i NKWD sfałszował wyniki wyborów. Niestety, nie zachowały się dokumenty, które pozwoliłyby obliczyć, jak rzeczywiście rozłożone były głosy.
Kontrolowani przez władze komunistyczne działacze doprowadzili do połączenia istniejących partii chłopskich w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). Jako sojusznik rządzącej od 1948 r. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) pozostawało u władzy aż do 1989 r.
Część działaczy PSL, nieuznających przymusowego zjednoczenia i sojuszu z komunistami, kontynuowała działalność na emigracji. Wstępowali m.in. do międzynarodowych stowarzyszeń rolniczych i aktywnie działali na rzecz odzyskania przez Polskę niezależności.
W wolnej Polsce
W 1989 r., w wyniku wyborów czerwcowych, Zjednoczone Stronnictwo Ludowe znalazło się w Sejmie RP dzięki kompromisowi zawartemu przy Okrągłym Stole. Jednak w wyniku porozumienia ludowców, stojących formalnie po stronie rządowej, z Lechem Wałęsą i opowiedzenia się po stronie Solidarności odebrali oni większość głosów PZPR. W ten sposób przyczynili się do powstania niekomunistycznego rządu Tadeusza Mazowieckiego.
Przemiany, jakie zachodziły w Polsce, dotknęły również ZSL, które w listopadzie 1989 r. uległo rozwiązaniu. Na jego miejsce utworzone zostało Polskie Stronnictwo Ludowe „Odrodzenie”. Prezesem partii był Kazimierz Olesiak, a przewodniczącym Rady Naczelnej – Józef Zych. Na prezesa honorowego wybrano Tadeusza Nowaka.
Ugrupowanie odrzuciło dotychczasowe uzależnienie się od Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i potwierdziło, że jest samodzielnym stronnictwem. Sięgnęło do tradycji ruchu ludowego.
W ramach Komisji Pojednania Ruchu Ludowego prowadzono rozmowy między różnymi odłamami PSL. Ich konsekwencją było to, że 5 maja 1990 PSL „Odrodzenie” połączyło się z wilanowskim Polskim Stronnictwem Ludowym i sześcioma organizacjami wojewódzkimi Polskiego Stronnictwa Ludowego „Solidarność”, tworząc jednolite Polskie Stronnictwo Ludowe z zachowaniem i kontynuacją tożsamości PSL z 1946 roku
. Pierwszym prezesem odrodzonego ruchu został Roman Bartoszcze – działacz solidarności rolniczej.
Rewolucja w Polskim Stronnictwie Ludowym nastąpiła jednak po pierwszych, w pełni wolnych wyborach z 1991 r. Władzę w partii przejęli wówczas młodzi działacze z Waldemarem Pawlakiem na czele, który w kolejnych latach dwukrotnie stawał na czele polskiego rządu (1992, 1993–1995). W III Rzeczpospolitej ludowcy trzykrotnie wchodzili w skład koalicji rządowej, sprawując władzę wraz z Sojuszem Lewicy Demokratycznej oraz Platformą Obywatelską. Pozostając wciąż w parlamencie, są jedną z nielicznych formacji obecnych na polskiej scenie politycznej od 1989 r. Od 2015 r. na czele stronnictwa stoi Władysław Kosiniak‑Kamysz.
Słownik
konserwatywna doktryna polityczno‑społeczna, w której za największe dobro narodu uznaje się ziemię jako własność osób na niej pracujących; ze względu na bliskość z naturą i ciężką pracę na roli uznaje ona chłopstwo za najzdrowszą warstwę społeczeństwa
możliwość samodzielnego decydowania w sprawach wewnętrznych przy jednoczesnej ograniczonej ingerencji władzy zwierzchniej
utworzony w 1929 r. sojusz partii centrowych, lewicowych i chłopskich mający na celu walkę polityczną z rządami sanacji; głosił potrzebę obalenia rządów autorytarnych i przywrócenie parlamentaryzmu
Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (potocznie Chjena); powstała w 1922 r. koalicja, w której skład wchodziły ugrupowania chadeckie, narodowe i konserwatywne; razem z PSL „Piast” dwukrotnie (1923, 1926) tworzyła rząd, na czele którego stał Wincenty Witos
organizacja społeczna zrzeszająca członków o podobnych poglądach; pierwowzór późniejszych partii politycznych
określenie odnoszące się do warunków ekonomicznych (biedy) panujących w zaborze austriackim (Galicji) w XIX w.
ruch chłopski powstały w zaborze rosyjskim przed I wojną światową; jego celem było podniesienie świadomości społecznej, ekonomicznej i kulturowej chłopów, a w późniejszych latach działania polityczne zmierzające do odzyskania niepodległości