Każda rzeka ma właściwy dla siebie typ ustroju (tzw. reżimu) rzecznego. Jest to charakterystyczny, ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji rytm wahań przepływów rzeki oraz stanów wody, związany z rodzajem zasilania i zlodzeniem. Gdy dominuje jeden rodzaj zasilania, rzeka ma ustrój prosty, natomiast gdy jest zasilana z kilku źródeł – ustrój złożony. Przepływem nazywa się ilość wody przepływającej przez przekrój poprzeczny koryta w jednostce czasu. Przepływ rzeki jest określany w  mIndeks górny 3³/s lub l/s. Stan wody to wysokość zwierciadła wody w korycie rzeki względem umownie przyjętego poziomu odniesienia. Reżim i przepływ rzeki są uzależnione głównie od klimatu, budowy geologicznej podłoża, a także od działań człowieka.

Czynnikami wpływającymi na ustrój rzeki są:

• klimat – poprzez wielkość opadów i parowania kształtuje przepływ rzekprzepływ rzekiprzepływ rzek,

• rzeźba terenu – im większy spadek lub nachylenie terenu, tym szybszy spływ powierzchniowyspływ powierzchniowyspływ powierzchniowy wód,

• budowa geologiczna – rzeki płynące przez dorzecze o podłożu przepuszczalnym wykazują mniejsze wahania stanów i przepływu wód,

• szata roślinna – zatrzymanie i opóźnienie spływu powierzchniowego.

Rzeki są zasilane głównie przez: wody jezior, wody podziemne, wody roztopowe ze śniegu lub lodu, spływające powierzchniowo wody opadowe.

Pierwszy podział rzek ze względu na ich ustrój wydzielał 9 typów rzek różniących się pochodzeniem wód zasilających, klasyfikacja ta nawiązywała do podziałów klimatycznych. Twórca tej klasyfikacji, A.I. Wojejkow, wyróżnił:

• rzeki klimatów zimnych,

• rzeki typu wschodnioeuropejskiego,

• rzeki typu górskiego,

• rzeki klimatu umiarkowanego oceanicznego,

• rzeki typu śródziemnomorskiego,

• rzeki klimatów podzwrotnikowych,

• rzeki typu pustynnego,

• rzeki klimatów monsunowych,

• rzeki klimatu równikowego.

Inny podziałem rzek jest klasyfikacja ze względu na zasilanie i ciągłość przepływu. Wyróżniamy rzeki stałe, sporadycznie wysychające, okresowe i epizodyczne.

Najczęściej stosowaną klasyfikacją jest klasyfikacja Pardego. Jej podstawą jest rodzaj zasilania rzek i liczba okresów o maksymalnych i minimalnych przepływach. Wyróżnia trzy rodzaje zasilania rzek: śnieżny, deszczowy i lodowcowy. Ustrój prosty ma jeden okres wysokich i jeden okres niskich przepływów. Ustrój złożony pierwotny jest charakterystyczny dla rzek zasilanych dwoma źródłami. Ustrój złożony zmienny zaś jest typowy dla rzek zasilanych z więcej niż dwóch źródeł.

Typy ustrojów rzecznych

• Deszczowy – rzeki są zasilane głównie przez wody opadowe, a wahania stanów wody zależą w nich od rocznego rytmu opadów atmosferycznych. Wyróżnia się następujące ustroje deszczowe: równikowy, podrównikowy, monsunowy, śródziemnomorski i oceaniczny.

• Śnieżny – największe przepływy występują wiosną, jest związane to z topnieniem pokrywy śnieżnej. Latem przepływy obniżają się, a najniższe stany są notowane jesienią. Ustrój ten jest charakterystyczny dla rzek Syberii, Alaski, północnej Kanady, jak również północno‑wschodniej Europy.

• Lodowcowy – najwyższe stany wody oraz wysokie przepływy występują latem, podczas intensywnego topnienia lodowców górskich oraz topnienia lądolodów.

• Złożony – charakterystyczny dla rzek, które są zasilane z różnych źródeł. Wyróżnia się między innymi zasilania: deszczowo‑śnieżne (Wisła), deszczowo‑śnieżno‑lodowcowe oraz śnieżno‑lodowcowe.

Ustrój deszczowy

Rzeki o tym typie ustroju zasilane są przez wody opadowe, a ich wahania zależą od intensywności opadów w skali roku.

Równikowy

Ustrój ten reprezentowany jest przez rzeki występujące w obrębie klimatu równikowego, gdzie opady w ciągu roku są dość obfite, co wskazuje na bardzo duże przepływy w rzekach. W ciągu roku najwyższe stany osiągalne są podczas nasilenia się opadów w związku z zenitalnym położeniem słońca, czyli jesienią i wiosną (Amazonka, Kongo).

Podrównikowy

Ustrój ten charakteryzuje się dużymi wahaniami wody. W strefie podrównikowej występują dwie pory: deszczowa i sucha. Ze względu na ten fakt maksimum przepływów w rzece występuje podczas pory deszczowej, jednak są to bardzo małe wartości. W porze suchej bardzo dużo rzek wysycha. Rzeki o tym ustroju występują w Afryce oraz Ameryce Południowej (Niger, Senegal).

Monsunowy

Jak sama nazwa wskazuje, jest to ustrój, który występuje w obrębie klimatów o cyrkulacji monsunowej. Z racji tego, że monsuny przynoszą obfite opady w porze letniej, maksymalne przepływy rzek występują właśnie wtedy. Podczas zimy, czyli pory suchej, rzeki mają minimalne stany wód, w związku z czym przepływ również jest niski. Charakterystycznym obszarem występowania tego ustroju są tereny Azji Południowej i Wschodniej (Ganges, Jangcy).

Śródziemnomorski

Jest reżimem typowym dla rzek występujących w klimacie śródziemnomorskim, czyli w obrębie basenu Morza Śródziemnego. Klimat ten charakteryzuje się opadami zimowymi, dlatego największe przepływy występują właśnie wtedy. Poziom w rzekach ulega obniżeniu wskutek zmniejszenia opadów w porze letniej (Ebro).

Oceaniczny

Ten typ ustroju rzecznego jest przypisany rzekom występującym w klimacie umiarkowanym o typie morskim. Obfite i równomierne opady sprawiają, że przepływy w ciągu roku są dość duże, jedynie latem pod wpływem parowania odnotowuje się spadek przepływu (Loara, Sekwana).

Ustrój śnieżny

Ustrój ten jest charakterystyczny dla rzek zasilanych topniejącą pokrywą śnieżną. Najniższe stany osiągane są jesienią. Rzeki o tym ustroju występują w klimacie subpolarnym (Lena, Ob).

Ustrój lodowcowy

Maksymalne przepływy w tym ustroju osiągane są latem, podczas topnienia lodowców górskich. Występują głównie w klimatach górskich (Rodan, Amu‑daria).

Ustrój złożony

Ten typ ustroju rzecznego jest powszechny dla klimatów umiarkowanych, gdzie występują cztery pory roku. Zasilanie ma swoje źródło w topnieniu pokrywy śnieżnej oraz opadach deszczu w strefie ciepłej czy topnieniu lodowców i opadach śniegu w strefie chłodnej. Maksymalne przepływy w tych rzekach są osiągane podczas wiosennych roztopów. Najniższe występują latem (Wisła, Ren, Mekong).

Słownik