Paweł Sarzała Barokowa medytacja o śmierci ścigającej człowieka w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego

W dziejach kultury refleksja nad śmiercią i eschatologiąeschatologiaeschatologią nie zaprzątała śmiertelników niezmiennie intensywnie. W ludzkiej mentalności dokonywały się przemiany, których złożony charakter i zasięg zależał od wielu przyczyn, a zainteresowanie śmiercią słabło albo się wzmagało. Wizerunki śmierci w sztuce zyskiwały formy raz bardziej, raz mniej dosłowne. „W okresach, gdy słabnie zainteresowanie «tym, co jest poza», obrazowanie przybiera zazwyczaj bardziej refleksyjny czy metaforyczny charakter, odrywając się od okrutnej rzeczywistości fizycznej”, choć sam lęk nieustannie towarzyszy umierającym bez względu na wyznawane poglądy, epokę, narodowość czy pochodzenie społeczne. [...] połowa XVII stulecia stanowiła dość trudny okres w dziejach państwowości Rzeczpospolitej Obojga Narodów, co objawiło się wzmożoną lękliwością, a zarazem przerażeniem wynikającym z wojen, epidemii czy innych nieszczęść o wymiarze ogólnospołecznym. W obliczu niebezpieczeństwa ówczesny człowiek chyba najdobitniej uświadomił sobie kruchość żywota, dostrzegł cierpienie i śmierć, które go przeraziły, ale i zafascynowały. AutorautorAutor Śmierci w dawnej sztuce polskiej wskazuje dwa tematyczne nurty w poetyckich rozważaniach o śmierci — ogólny i indywidualny. W pierwszym eksponuje podejmowaną przez twórców na łonie sztuki konfrontację śmierci z całą ludzkością albo jej abstrakcyjnie pojmowanym, bliżej nie określonym przedstawicielem. Nurt manifestacji indywidualnych zaś dzieli badacz na manifestacje retrospektywne (dotyczące osoby zmarłego — zachowują pamięć, sławę) i prospektywne (odnoszące się do życia pozagrobowego). [...]

Barok ponownie koncentrował uwagę na zapisie doświadczenia samej śmierci, stąd pogłębiona świadomość egzystencjalna, objawiająca się ustawicznym pragnieniem poznania misterium mortis3misterium mortis. Właśnie w barokowych ujęciach nie brakuje scen perwersyjnych, które powstawały w wyniku próby integrowania Erosa4Erosa i Tanatosa5Tanatosa.
Proces krystalizacji poezji barokowej Czesław Hernas ujmuje następująco: „Nadchodzi kryzys renesansowych dążeń do godzenia wartości ziemskich i wartości wiecznych, horyzontalnegohoryzontalizmhoryzontalnego i wertykalnegowertykalizmwertykalnego ruchu życia. Kryzys ten doprowadził do kolizji, rozbicia jedności, do uformowania opozycyjnych nurtów: poezji metafizycznej6poezji metafizycznej i poezji światowych rozkoszy7poezji światowych rozkoszy, już u progu epoki”. (...)
Jednym z prekursorów nowego rodzaju poezji humanistycznej, szukającej wyzwolenia od strachu przed upływającym czasem [...], był Mikołaj Sęp Szarzyński, polski poeta metafizycznymetafizykametafizyczny. Właśnie on zaczął traktować zgon jako nagłe przerwanie nici ludzkiego życia. W jego wierszach narodziła się koncepcja śmierci ścigającej człowieka, porywczej kostuchy wytwarzającej wokół siebie atmosferę grozy, niepewności i strachu. Przykładem jest choćby Sonet I Szarzyńskiego O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego, w którym wyraźnie uwypukla się żal za odchodzącym życiem:

„Ehej! Jak gwałtem obrotne obłoki
I Tytan12Tytan prętki lotne czasy pędzą,
A chciwa może odciąć rozkosz nędzą
Śmierć, tuż za nami spore czyni kroki”.

Obraz śmierci jest w cytowanej strofie niezwykle plastyczny i zdynamizowany. Pokazana w ruchu kostucha jednocześnie sama jest ruchem. Jawi się jako nieprawdopodobnie chciwa zmiany ludzkiej egzystencji, nieuchronnie bliska człowiekowi, bo „tuż za nami”, i prędka czy wręcz — rychła, gdy „spore czyni kroki” podążając „tuż” za swymi ofiarami.

sa Źródło: Paweł Sarzała, Barokowa medytacja o śmierci ścigającej człowieka w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, „Prace Polonistyczne”, nr seria LV, 2000, s. 8–13.

Paweł Stępień Miłość, śmierć, mistyka w liryce erotycznej Jana Andrzeja Morsztyna

Miłość barokowa ociera się bezustannie o śmierć. Utwory kunsztownej liryki miłosnej przepełnione są przedśmiertnymi westchnieniami, jękiem i płaczem kochanków rażonych ognistym spojrzeniem swych nielitościwych wybranek, kochanków konających w miłosnych cierpieniach, ranionych złotymi pociskami KupidynaKupidynKupidyna. Ale też łączenie erotyzmu i śmierci nie jest atrybutem poezji baroku tylko — towarzyszy rozwojowi europejskiej literatury od jej zarania. Wspomnijmy choćby biblijną Pieśń nad pieśniami, co głosi: „miłość jest mocna jak śmierć, namiętność twarda jak Szeol” […].
Poezja erotyczna Jana Andrzeja Morsztyna naznaczona jest piętnem mortualnej13mortualnej metaforyki […]. Skłonność wykwintnego poety do nasycania opisów miłosnych żywiołem Tanatosa można uznać za kontynuację techniki poetyckiej prowansalskich trubadurów14trubadurów, petrarkistów15petrarkistów […].
W liryce erotycznej Morsztyna na płaszczyźnie metaforyki mortualnej dochodzi do zestawienia ze sobą antynomicznych16antynomicznych sił – miłości i śmierci, jakie w obrębie tej poezji zyskują status wręcz nierozdzielnych. […]
Elementy języka mistycznego w erotykach Morsztyna zorganizowane są przede wszystkim wokół zasadniczej dla mistyków antynomii światła i mroku. Jednakże owe dwa pierwiastki w miłosno‑religijnej metaforyce poety mają inne znaczenie niż w utworach mistyków epoki. Ci bowiem, opierając się na Biblii (zwłaszcza na Ewangelii św. Jana) i tradycyjnym rozumieniu jasności w kulturze chrześcijańskiej (teksty liturgiczne, hymny, modlitwy, filozofia), światło — niejednokrotnie ujmowane solarnie17solarnie — uznawali za znak Chrystusa, Boga; wszystko zaś, co dzieli człowieka od czystego obcowania z TranscendencjątranscendencjaTranscendencją, obdarzali mianem ciemności. Dlatego też śmierć opisywana jest przez nich jako żywioł mroczny, jeżeli dotyczy ludzkiej duszy. Śmierć cielesna bowiem wydaje się pożądanym, upragnionym aktem przekroczenia wszelkich barier na drodze ku światłu, ku Bogu. [...]
Liryki miłosne Morsztyna najdalsze są od apoteozy czy afirmacji nieuchronnego kresu ludzkiej wędrówki — zgon jawi się tu jako najbardziej przerażające i ostateczne doświadczenie, stanowi ciemny biegun antynomii mroku i światła. Określany jest jako „ciemny grób”, „ciemny pogrzeb”, „ciemny skon”, „wieczna noc”, „podziemny mrok”, „ciemne kraje”. Jasność natomiast, rozpraszająca śmiertelny cień, to kochanka, słoneczny blask jej oblicza, oczu; jednakże tylko wtedy, gdy wydaje się wielbicielowi przychylna, gdy ów może żywić nadzieję, że obdarzy go łaską miłosnego spełnienia. Mistyczne dążenie ku światłu przybiera w erotykach Morsztyna postać dążenia do miłości zmysłowej, która zyskuje rangę Absolutu pokonując śmierć.

st Źródło: Paweł Stępień, Miłość, śmierć, mistyka w liryce erotycznej Jana Andrzeja Morsztyna, „Pamiętnik Literacki”, nr LXXX1II, 1992, z. 1, s. 125–132.