Wojny z Rosją, walki o Ukrainę

Jednym z państw, z którym Polska prowadziła wojnę, była Rosja. Po śmierci Iwana IV Groźnego (18 marca 1584 r.), cara z dynastii Rurykowiczów, w Rosji nastąpiły głęboki kryzys, zamieszki i rozruchy. Czas ten nazwany został wielką smutą. Taki stan rzeczy w państwie rosyjskim był wynikiem polityki wewnętrznej zmarłego cara. W 1598 r. umarł car Fiodor I, który zakończył okres panowania Rurykowiczów. Rządy objął bojar Borys Godunow, oskarżony o zabójstwo brata cara Fiodora – Dymitra. Jednak w niejasnych okolicznościach powrócił do Rosji rzekomo cudem ocalały Dymitr, który przejął władzę. Ożenił się z córką polskiego magnata Maryną Mniszchówną. Jego panowanie nie spotkało się z poparciem rodaków, ponieważ nie szanował obyczajów prawosławnych i otaczał się Polakami‑katolikami, co doprowadziło do rozruchów, w których Dymitr poniósł śmierć.

Władzę przejął bojarbojarzybojar Wasyl Szujski. Za jego panowania (1606–1610) Rosja przegrała z Polską bitwę pod Kłuszynem (4 lipca 1610 r.) i ostatecznie Polacy zajęli Smoleńsk i Moskwę. Hetman Stanisław Żółkiewski pragnął wykorzystać zwycięstwo pod względem politycznym, dlatego pomaszerował pod Moskwę, aby wcielić w życie swój plan. Hetman chciał przeprowadzić elekcję Władysława, pierworodnego syna króla Polski Zygmunta III Wazy, na tron moskiewski. Zanim jeszcze Żółkiewski doszedł pod Moskwę, bojarzy obalili Wasyla Szujskiego, a następnie już pod samą Moskwą podpisali z Żółkiewskim układ o wyborze Władysława na cara moskiewskiego. Postanowienia układu nie satysfakcjonowały Zygmunta III, który nie zamierzał respektować niektórych z nich, przede wszystkim chodziło o koronację Władysława według obrządku prawosławnego. Poza tym Żółkiewski zgodził się, aby Rzeczpospolita oddała Moskwie te miasta, które zajęła w trakcie wojny. Król odrzucił traktat. Władysław, choć przez lata podpisywał się jako car moskiewski, tronu carskiego nigdy nie objął. Wkrótce potem doszło w Moskwie do walk, które w listopadzie 1612 r. doprowadziły do kapitulacji polskiego garnizonu, a tym samym owoce zwycięstwa kłuszyńskiego zostały ostatecznie zaprzepaszczone.

W 1613 r. na tronie rosyjskim zasiadł Michał Romanow i rozpoczął proces odbudowy państwa. Ustabilizowanie sytuacji w kraju pozwoliło carowi na ponowną interwencję zbrojną i próbę odzyskania Smoleńska. Zakończyła się ona klęską cara i podpisaniem pokoju w Polanowie w roku 1634. Władysław zrzekł się pretensji do tronu rosyjskiego, za co uzyskał rezygnację Moskwy ze Smoleńska, ziemi smoleńskiej, siewierskiej i czernihowskiej.

Pokój trwał do połowy XVII w., gdy na Ukrainie należącej do Rzeczypospolitej wybuchło powstanie Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (1648 r.). Chmielnicki w 1654 r. zdecydował się poprosić Moskwę o wsparcie w walce. Podpisując w Perejasławiu ugodę z Rosją, oddawał pod jej władzę Ukrainę, co doprowadziło do rozpoczęcia kolejnej wojny polsko‑rosyjskiej. W 1667 r. zawarto rozejm w Andruszowie, który zakładał, że Rosja odzyska Smoleńsk, a Ukraina zostanie podzielona między Rosję a Polskę. W 1686 r. pokój w Moskwie (tzw. pokój GrzymułtowskiegoKGGrzymułtowskiego) potwierdził te postanowienia i zakończył konflikt polsko‑rosyjski.

Zmagania ze Szwedami

Wiek XVII był okresem długotrwałego konfliktu i wojen polsko‑szwedzkich. Zapoczątkowało je ogłoszenie w 1600 r. przez króla Zygmunta III Wazę (rok wcześniej usuniętego z tronu szwedzkiego) włączenia Estonii do Polski. Stało się to powodem ataku Szwedów na te tereny. Choć w pierwszej fazie starć Rzeczpospolita stawiała czoła Szwecji (wojska polskie odniosły znaczące zwycięstwo pod Kircholmem w 1605 r.), to jednak później inicjatywę przejął król Szwecji Gustaw Adolf. W 1621 r., wykorzystując zaangażowanie Rzeczypospolitej w konflikt z Turcją, szwedzki władca zmusił do kapitulacji Rygę i zajął znaczną część Inflant. Kilka lat później, w 1626 r., Szwedzi wznowili wojnę, zajmując Dorpat, a także Prusy Książęce z Elblągiem i Tczewem. Polacy odnieśli kilka ważnych zwycięstw, np. w bitwie morskiej pod Oliwą (1627 r.) oraz pod Trzcianą (1629 r.), jednak zawarty w Altmarku rozejm zapewniał im kontrolę nad portami pruskimi i pomorskimi oraz Inflantami. Z Pomorza ustąpili dopiero po kolejnym rozejmie w Sztumskiej Wsi.

Do kolejnego poważnego konfliktu doszło w 1655 r., gdy Szwedzi uderzyli na Polskę, rozpoczynając wojnę północną, nazywaną też w polskiej historiografii „potopem szwedzkim”. W wyniku zdrady polskich magnatów szybko zajmowali kolejne tereny Rzeczypospolitej i zmusili do ucieczki króla polskiego Jana Kazimierza na Śląsk. Na polskich ziemiach toczyła się wojna partyzancka, także z udziałem mieszczan i chłopów, a na przełomie 1655 i 1656 r. polska szlachta zawiązała konfederację – walki prowadzone przez siły polskie objęły następnie niemal całą Rzeczpospolitą. W 1656 r. do wojny włączyła się Brandenburgia, a pod koniec tego roku Szwecja wystąpiła z projektem rozbioru Rzeczypospolitej, w którym oprócz Brandenburgii mieliby uczestniczyć Kozacy i Siedmiogród. Wynikiem zawartego w grudniu 1656 r. traktatu w Radnot był przeprowadzony w roku następnym atak wojsk siedmiogrodzkich na Polskę. Ostatecznie Rzeczpospolitą wsparł cesarz Leopold I, na jej stronę przeszedł również elektor brandenburski (dzięki korzystnym dla niego zapisom traktatów welawsko‑bydgoskich), a Dania wypowiedziała wojnę Szwecji. Zakończeniem konfliktu był pokój zawarty przez Polskę i Szwecję w 1660 r. w Oliwie, w którym Rzeczpospolita ostatecznie zrzekała się Inflant, a Jan Kazimierz zrezygnował z pretensji do korony Szwecji.

Konflikty z Turcją

Kolejnym państwem, z którym Polska toczyła wojny, było imperium osmańskie. Mimo obowiązującego od 1533 r. pokoju wciąż nie brakowało punktów spornych między obu państwami. Dla Rzeczypospolitej poważny problem stanowiły najazdy Tatarów (będących lennikami Turcji) na południowo‑wschodnie tereny. Natomiast na Turcję wyprawiali się Kozacy, oficjalnie pozostający poddanymi Rzeczypospolitej. Do tego dochodziły spory o obsadzanie tronu w Hospodarstwie Mołdawskim, a także prohabsburska polityka króla Zygmunta III Wazy.

Do wojny zwanej chocimską doszło ostatecznie w roku 1620. Wojska polskie wykonały uprzedzający ruch, wkraczając do Mołdawii, jednak poniosły klęskę w bitwie pod Cecorą. W 1621 r. armia turecka przekroczyła granice Rzeczypospolitej i otoczyła Polaków w obozie wokół twierdzy Chocim. Trzytygodniowe oblężenie nie przyniosło rozstrzygnięcia, a obie strony postanowiły zawrzeć pokój, zobowiązując się do powstrzymywania najazdów swoich poddanych (Kozaków i Tatarów). Granice pozostawały bez zmian.

Do następnego konfliktu doszło pół wieku później, gdy Turcja postanowiła wykorzystać osłabienie Rzeczypospolitej, zaangażowanej wcześniej w wojny ze Szwecją, Rosją i powstanie kozackie Chmielnickiego. Imperium osmańskie dążyło do opanowania należących do Polski południowo‑wschodnich obszarów Ukrainy. W 1672 r. Turcja zdobyła Kamieniec Podolski i zmusiła Polskę do podpisania upokarzającego traktatu w Buczaczu. Zgodnie z jego zapisami Podole przechodziło pod władanie tureckie, a Polska miała płacić Turcji haracz. Istniejące wciąż duże zagrożenie ze strony sułtana Mehmeda IV oraz upadek prestiżu Rzeczypospolitej (sprowadzonej tak naprawdę do roli państwa wasalnego Wielkiej Porty) zmobilizowały szlachtę i króla do działania. Kolejne lata wojen z Turcją to zwycięstwa Polaków, m.in. pod Chocimiem. W 1683 r. wojska Jana III Sobieskiego pokonały pod Wiedniem armię turecką dowodzoną przez Kara Mustafę. Konflikt polsko‑turecki zakończył w 1699 r. pokój w Karłowicach, na mocy którego Polska odzyskała Podole z Kamieńcem i prawobrzeżną Ukrainę.

Słownik

Słowa kluczowe

wojna o Inflanty, Rzeczpospolita Obojga Narodów, polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wielka smuta, dymitriady, potop szwedzki, imperium osmańskie, powstanie Chmielnickiego, Rzeczpospolita w XVII w.

Bibliografia

Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.

Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 12, Warszawa 2012.