Jak to się zaczęło?

RpKhgNWDauq2h1

Ilustracja przedstawia okrągłą tarczę. Wewnętrzny okrąg jest ozdobiony wyobrażeniem mężczyzny jadącego rydwanem. Wokół niego umieszczono symbole znaków zodiaku. Kolejne okręgi przedstawiają sceny z Iliady.

Historia relacji słowa i obrazu sięga starożytności. Tradycja każe przywołać list Do Pizonów HoracegohoracyHoracego, w którym rzymski poeta pisał o potrzebie porównywania odbioru słowa poetyckiego i dzieła plastycznego. Rozwój tej idei przyczynił się do powstania i utrwalenia jednego z najbardziej znanych toposów w historii sztuki i historii literatury: ut pictura poesis (łac. „niech poemat będzie jak obraz”). Wówczas też zaczęły powstawać ekfrazyekfrazaekfrazy, które w starożytnych szkołach retoryki były jednym z ćwiczeń i polegały na wygłoszeniu precyzyjnego opisu wydarzenia, przedmiotu lub człowieka. Celem ekfrazy był taki opis, żeby słuchacz był w stanie wyobrazić sobie dany obiekt. Jednym z pierwszych literackich fragmentów, które można uznać za ekfrazę, jest poetycki obraz tarczy Achillesa, który Homer zamieścił w Iliadzie.

Z przełomu II i III w. pochodzi zbiór filozofa i pisarza FilostratafilostratFilostrata Obrazy, w którym zachowały się przykłady ówczesnych opisów dzieł sztuki. Filostrat zwracał szczególną uwagę na detale obrazowania, a także na wzbudzanie u odbiorcy uczuć.

W starożytności powstawały także wiersze przybierające kształt opisywanych obiektów. Utwory te określane są jako „poezja wizualnapoezja wizualnapoezja wizualna” lub „poezja konkretnapoezja konkretnapoezja konkretna”.

R19xKcP0pYsYX

Ilustracja przedstawia dwie strony ksiąg. Po lewej ukazany jest pejzaż. Brzegi jeziora porastają trawy i twory w połowie ludzkie, w połowie roślinne. Togi postaci wrastają w ziemię jak korzenie. Ręce są zakończone cienkimi gałązkami i liśćmi. Pośrodku jeziora pływają dwie pary łabędzi. Nad jeziorem unoszą się ciemne chmury. Nad nimi mknie pojazd zaprzężony w dwie pary koni. Po prawej stronie autograf wiersza pisanego w orientacji poziomej. Najdłuższe wersy znajdują się na brzegach strony. Kolejne wersy są krótsze od poprzednich. Środkowe są najkrótsze. Całość przypomina skrzydła anioła.

Średniowiecze

Wieki średnie z upodobaniem wspomagały głoszone z ambon Słowo Boże narracyjnymi scenkami malarskimi i witrażowymi, mistrzowskimi wyrobami drobnego rzemiosła liturgicznego oraz przejmującymi rzeźbiarskimi realizacjami romańskich bestiariuszybestiariuszbestiariuszy działającymi na wyobraźnię, budzącymi lęk i pobożność.

Mimo barwnych iluminacji pokrywających cenne strony rękopisów oraz plastycznych exemplówexemplumexemplów średniowiecze oddaliło od siebie słowo i obraz. Umiejętność pisania i rozumienia tekstu, dostępna tylko dla wybrańców, wymagała znacznie większego przygotowania niż oglądanie dzieł plastycznych. Biblia pauperumBiblia pauperumBiblia pauperum – ten najbardziej rozpoznawalny przykład średniowiecznego łączenia słowa i obrazu, była przeznaczona głównie dla tych, którzy, posiadając umiejętność czytania i poszukując mądrości, wspomagali tekst – ilustracją.

R15o0hP13dqj2

Fotografia przedstawia dwie strony ksiąg. Są ozdobione ilustracjami. Ilustracja znajdująca się na stronie po lewej stronie wyobraża Jezusa otoczonego uczniami. Karta po prawej stronie zawiera pięć miniatur. Ilustracja po lewej przedstawia mężczyznę niosącego dwie drewniane deski. Środkowa przedstawia Chrystusa wstającego z grobu. Inna ilustracja przedstawia modlącego się mężczyznę, którego połyka ogromna ryba.

Od renesansu po ideę syntezy sztuk

RlL78AElZija91

Ilustracja przedstawia szczura siedzącego w ozdobionym czterema kolumnami łożu z baldachimem. Zwierzę ogryza bezlistną gałąź. Na baldachimie znajduje się tekst: Beati illi, qvi subveniunt miseris: quoniam eis rependitur, ut per misericordiam dei de miseriis liberentur: nam idipsum videtur ivstum ut qvi a potentiore adiuvari vult adivvet inferiorem in qvo ipse est potentior misericordia largior, ubi fides promptior. Nihil tam commendat christianum, quam miseratio charitatis. Anno Domini 1561.

Począwszy od doby odrodzenia topos ut pictura poesis powrócił do łask. Powstawało wówczas wiele ekfraz, manierystyczni i barokowi poeci prześcigali się w układaniu wierszy wizualnych. Często okazjonalne utwory poetyckie przybierały formy pucharów lub bram triumfalnych, wpisywano je w kwiatowe wieńce, wzbogacano dodatkowymi elementami obrazowymi.

W czasach romantyzmu poezja osiągnęła najwyższą pozycję w hierarchii sztuk. Stała się domeną dążącą do scalenia słowa, obrazu (poprzez opis) i dźwięku (poprzez umuzykalnienie frazy poetyckiej). Nawet najwięksi mistrzowie pióra szukali sposobów „malowania słowem” i możliwości pobudzania wyobraźni czytelnika do kreowania nowych bądź przywoływania z pamięci widzianych już wcześniej obrazów. Idea syntezy sztuksynteza sztuksyntezy sztuk miała też ogromne znaczenie dla symbolistów. O poszukiwaniu integracji poszczególnych dziedzin sztuk pisał Andrzej Nowakowski:

R10YfHrUpkVk0

Fotografia przedstawia rzeźbę ukazującą trzy kobiece postaci. Mają one turbany na głowach. Są ubrane w togi. Stoją na schodach. Na górnym schodku stoi jedna kobieta. Ma okrągłą twarz. Zamyka oczy. Jej usta są wydatne. Kobieta unosi prawą rękę. W lewej trzyma lirę. Na dolnym schodku stoją dwie kobiety. Kobieta po lewej stronie unosi prawą rękę. Lewą obejmuje drugą kobietę obok siebie. Postać po prawej stronie trzyma w prawej ręce papier nutowy. Jest odwrócona w stronę swojej wyciągniętej w bok ręki.

Znaki współczesności

Wiek XX przyniósł próbę ostatecznego zerwania z bliskimi relacjami słowa i obrazami. Były to jednak tylko próby, bo ostatecznie okazało się, że także zarówno współczesny twórca, jak i odbiorca czują potrzebę poszukiwań środków zbliżania do siebie obu dziedzin. Nie są to już tylko szczegółowo oddane ilustracje umieszczane obok utworów poetyckich w książce ani precyzyjne opisy dzieł sztuki. Obraz służy interpretacji słowa, pozwala odbiorcy na konfrontację jego własnych wyobrażeń z wizją artysty. Podobnie słowo, które interpretuje obraz w postaci współczesnej ekfrazy – dzieło plastyczne staje się dla twórcy jedynie impulsem do wprowadzenia do wiersza rozważań o charakterze filozoficznym, estetycznym, a niekiedy nawet obyczajowym i politycznym.

RdKdyWirsLxvR

Ilustracja przedstawia „wnętrze” sześcianu. Ukazany jest róg „pomieszczenia”. Jego ściany są ozdobione literami. Niektóre zostały obrócone pod kątem dziewięćdziesięciu lub stu osiemdziesięciu stopni.

Współczesność rozpowszechniła nowe zderzenia słów i obrazów, w postaci np. logotypówlogotyplogotypów, a niekiedy wręcz zastąpiła słowa obrazami poprzez piktogramypiktogrampiktogramy czy emotikony 😉.

Słownik