Przeczytaj
Jak to się zaczęło?
Historia relacji słowa i obrazu sięga starożytności. Tradycja każe przywołać list Do Pizonów HoracegoHoracego, w którym rzymski poeta pisał o potrzebie porównywania odbioru słowa poetyckiego i dzieła plastycznego. Rozwój tej idei przyczynił się do powstania i utrwalenia jednego z najbardziej znanych toposów w historii sztuki i historii literatury: ut pictura poesis
(łac. „niech poemat będzie jak obraz”). Wówczas też zaczęły powstawać ekfrazyekfrazy, które w starożytnych szkołach retoryki były jednym z ćwiczeń i polegały na wygłoszeniu precyzyjnego opisu wydarzenia, przedmiotu lub człowieka. Celem ekfrazy był taki opis, żeby słuchacz był w stanie wyobrazić sobie dany obiekt. Jednym z pierwszych literackich fragmentów, które można uznać za ekfrazę, jest poetycki obraz tarczy Achillesa, który Homer zamieścił w Iliadzie.
Z przełomu II i III w. pochodzi zbiór filozofa i pisarza FilostrataFilostrata Obrazy, w którym zachowały się przykłady ówczesnych opisów dzieł sztuki. Filostrat zwracał szczególną uwagę na detale obrazowania, a także na wzbudzanie u odbiorcy uczuć.
W starożytności powstawały także wiersze przybierające kształt opisywanych obiektów. Utwory te określane są jako „poezja wizualnapoezja wizualna” lub „poezja konkretnapoezja konkretna”.
Sztuki plastyczne a poezja. WprowadzenieSztuki plastyczne a poezja. Wprowadzenie
Średniowiecze
Wieki średnie z upodobaniem wspomagały głoszone z ambon Słowo Boże narracyjnymi scenkami malarskimi i witrażowymi, mistrzowskimi wyrobami drobnego rzemiosła liturgicznego oraz przejmującymi rzeźbiarskimi realizacjami romańskich bestiariuszybestiariuszy działającymi na wyobraźnię, budzącymi lęk i pobożność.
Mimo barwnych iluminacji pokrywających cenne strony rękopisów oraz plastycznych exemplówexemplów średniowiecze oddaliło od siebie słowo i obraz. Umiejętność pisania i rozumienia tekstu, dostępna tylko dla wybrańców, wymagała znacznie większego przygotowania niż oglądanie dzieł plastycznych. Biblia pauperum
Biblia pauperum
– ten najbardziej rozpoznawalny przykład średniowiecznego łączenia słowa i obrazu, była przeznaczona głównie dla tych, którzy, posiadając umiejętność czytania i poszukując mądrości, wspomagali tekst – ilustracją.
Od renesansu po ideę syntezy sztuk
Począwszy od doby odrodzenia topos ut pictura poesis
powrócił do łask. Powstawało wówczas wiele ekfraz, manierystyczni i barokowi poeci prześcigali się w układaniu wierszy wizualnych. Często okazjonalne utwory poetyckie przybierały formy pucharów lub bram triumfalnych, wpisywano je w kwiatowe wieńce, wzbogacano dodatkowymi elementami obrazowymi.
W czasach romantyzmu poezja osiągnęła najwyższą pozycję w hierarchii sztuk. Stała się domeną dążącą do scalenia słowa, obrazu (poprzez opis) i dźwięku (poprzez umuzykalnienie frazy poetyckiej). Nawet najwięksi mistrzowie pióra szukali sposobów „malowania słowem” i możliwości pobudzania wyobraźni czytelnika do kreowania nowych bądź przywoływania z pamięci widzianych już wcześniej obrazów. Idea syntezy sztuksyntezy sztuk miała też ogromne znaczenie dla symbolistów. O poszukiwaniu integracji poszczególnych dziedzin sztuk pisał Andrzej Nowakowski:
Arnold Böcklin. Chwała i zapomnienie[...] twór poetycki ma być muzyczny i jednocześnie musi operować takim obrazem, dążyć do swoistej syntezy, której synonimem staje się symbol. Przy takim założeniu oczywiste jest, że kwestia połączeń synestezyjnych nabierać musiała w symbolizmie specjalnej rangi. Była bowiem odkryciem, uzmysławiającym całkiem nowe możliwości ekspresji.
Znaki współczesności
Wiek XX przyniósł próbę ostatecznego zerwania z bliskimi relacjami słowa i obrazami. Były to jednak tylko próby, bo ostatecznie okazało się, że także zarówno współczesny twórca, jak i odbiorca czują potrzebę poszukiwań środków zbliżania do siebie obu dziedzin. Nie są to już tylko szczegółowo oddane ilustracje umieszczane obok utworów poetyckich w książce ani precyzyjne opisy dzieł sztuki. Obraz służy interpretacji słowa, pozwala odbiorcy na konfrontację jego własnych wyobrażeń z wizją artysty. Podobnie słowo, które interpretuje obraz w postaci współczesnej ekfrazy – dzieło plastyczne staje się dla twórcy jedynie impulsem do wprowadzenia do wiersza rozważań o charakterze filozoficznym, estetycznym, a niekiedy nawet obyczajowym i politycznym.
Współczesność rozpowszechniła nowe zderzenia słów i obrazów, w postaci np. logotypówlogotypów, a niekiedy wręcz zastąpiła słowa obrazami poprzez piktogramypiktogramy czy emotikony 😉.
Słownik
(łac. bestiarium) – średniowieczny gatunek literacki, którego zasadniczą częścią był opis zwierząt – realnych i baśniowych
(łac. dosł. „Biblia ubogich) – rękopiśmienne księgi przeznaczone dla kleru oraz studentów seminariów, zawierające przede wszystkim fragmenty Pisma Świętego i wzbogacane ilustracjami. Określenie „ubogi” nie odnosiło się do ubóstwa materialnego, a ubóstwa duchowego i edukacyjnego odbiorców, którzy dzięki księdze mieli wzbogacić swoje wykształcenie
(gr. ékphrasis) – w starożytnej Grecji termin oznaczał precyzyjny opis różnych zjawisk, wydarzeń, obiektów, ludzi. Obecnie znaczenie pojęcia zostało ograniczone do literackiego opisu dzieła sztuki
(łac.) – przykład
(gr. logos – słowo; typos – odcisk) – syntetyczna forma graficzno‑wyrazowa, identyfikująca określoną markę, firmę, produkt
(łac. pictus – malowany; gr. gramma – zapis) – syntetyczna forma graficzna oddająca jakieś pojęcie, znak graficzny
(ang. conctere poety, fr. poesie concrète, niem. Konkrete Dichtung) – twórczość łącząca słowo poetyckie z elementami wizualnymi i układem typograficznym, które są tak samo istotne, jak treść, układ wersyfikacyjny, rytm i rym
patrz poezja konkretna
idea rozumiana jako wspólnota różnych dziedzin sztuk. Także: próba jednoczenia w jednym dziele kilku różnych dziedzin – słowa, obrazu, muzyki