W służbie Marsa – rycerz

Wiek XVII był stuleciem wojen. Dlatego też etosetosetos rycerski, który w epoce renesansu ustąpił ideologii ziemiańskiej (głoszonej między innymi przez Jana Kochanowskiego), odżył w czasach baroku. Chwałę rycerską zaczęto wynosić ponad wszelkie inne zasługi. Żołnierz, krew ojczyźnie ofiarując, / gardłem wolność zastępując (Stanisław Grochowski, Hołubek), składał na ołtarzu Rzeczypospolitej największą ofiarę. Widziano w niej także służbę Bogu, tym bardziej, że ówczesna duchowość chętnie odwoływała się do metaforyki militarnej, chcąc opisać walkę chrześcijan z własnym grzechem, słabościami oraz mocami zła. Takie przekonanie utrwaliło się już w pierwszej połowie XVII stulecia (wojny z Turcją, obrona Chocimia w 1621 r.), a zwłaszcza po wojnach lat 1648–1667 (powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki, wojny z Moskwą).

Liczne utwory barokowe wysławiają odwagę i poświęcenie żołnierza albo nawołują ospałych do wypraw wojennych.  Gloryfikację trudów, a zarazem świadectwo własnych czynów żołnierskich, odnajdujemy również w pamiętnikach pisanych przez żołnierzy (hetmana Stanisława Żółkiewskiego, Jana Chryzostoma Paska, Jana Władysława Poczobuta‑Odlanickiego, Bogusława Kazimierza Maskiewicza) oraz w listach króla Jana III Sobieskiego. Pod koniec XVII w., wraz z kolejnymi wojnami tureckimi, wzrosła też popularność, znanych jeszcze w renesansie, „turcyków”, czyli wierszy nawołujących do wojny z muzułmańską Turcją.

R1ewktn6YyW8T

Na ilustracji liczna grupa osób. Na pierwszym planie mężczyzna ubrany w żołnierską zbroję. Na głowie ma czapkę z piórem. W lewej ręce trzyma on szablę. Mężczyzna ma głowę zwróconą w prawą stronę. Dookoła niego stoją ludzie. Kilku z nich jest na koniach. Kilku z nich trzyma w górze toporki. Po prawej stronie stoi bokiem mężczyzna. Ubrany on jest w długą zieloną szatę. na głowie ma ubraną czarną czapkę. Na drugim planie znajdują się tatarskie wojskowe namioty.

Szlacheckie wzorce osobowe: rycerza, ziemianina i obywatela, na pozór sprzeczne, w życiu Sarmaty współwystępowały i dopełniały się wzajemnie. Nierzadko w krótkim czasie trzeba było przedzierzgnąć się z ziemianina w żołnierza, z żołnierza w posła, a na koniec – osiąść na wsi. Ideałem człowieka i obywatela był więc szlachcic, który wcielał się na przemian we wszystkie trzy role, służąc ojczyźnie i braci szlacheckiej na różne sposoby. W czasach spokoju jako stateczny ziemianin, w obliczu wojny jako dzielny i ofiarny żołnierz, podczas niepokojów wewnętrznych – aktywny działacz publiczny. Zawsze – żarliwy chrześcijanin. Zasłużony żołnierz, szanowany obywatel i skrzętny gospodarz w jednej osobie – oto Sarmata idealny.

Słownik