Przeczytaj
Niewydolne „demoludy” na drodze przemian
Gospodarka socjalistyczna co najmniej od początku lat 80. znajdowała się w stanie rozkładu. Centralne sterowanie, nacjonalizacjanacjonalizacja i kolektywizacjakolektywizacja oraz inwestowanie w przemysł ciężki były głównymi fundamentami gospodarek w okresie komunizmu, nie zapewniały na dłuższą metę rozwoju gospodarczego. Przeciwnie – wzrastał niedobór podstawowych towarów, poziom życia spadał z każdym rokiem, pojawiły się ogromne deficyty w budżecie, a gospodarka straciła na konkurencyjności w porównaniu z krajami Europy Zachodniej.
![Zdjęcie przedstawia kolejkę ludzi stojącą przed budynkiem. Budynek ma zniszczoną elewację.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RWzvKOfungGa3/1636418497/HMYthUMKxopwvdPfCLRZmBlTmImZ4xvx.jpg)
Wyjaśnij, jakie były przyczyny ich występowania.
![Zdjęcie przedstawia wysokie budynki w mieście. Budynki mają liczne okna. Przed budynkami stoją zaparkowane samochody. Na jednym z budynków jest napis SONY.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rtfu3ILHtvINi/1636418497/1DoJtPkY9WIrdp1g9y5OKAnG80FnQAjc.jpg)
Wraz z upadkiem systemu komunistycznego w Europie Środkowo‑Wschodniej rozpadł się dotychczasowy system więzi ekonomicznych. Handel do tej pory prowadzony był między państwami sojuszniczymi. Na początku lat 90. doszło w wielu krajach do załamania i utraty tradycyjnych rynków zbytu. Założenia reform gospodarczych polegały na wprowadzeniu w miejsce gospodarki planowejgospodarki planowej zasad gospodarki wolnorynkowejgospodarki wolnorynkowej. Jednak proces tych zmian był różnie wprowadzany w różnych krajach Europy dawnego bloku wschodniegobloku wschodniego. Szybkość i zakres reform gospodarczych zależały przede wszystkim od tego, kto sprawował władzę - czy przedstawiciele dawnego układu politycznego, czy nowa ekipa, reprezentująca środowiska opozycyjne. Najszybsze zmiany i o największym zakresie nastąpiły w Czechach i Polsce. Szło to w parze z zasadniczymi przemianami o charakterze ustrojowym. Inaczej sytuacja wyglądała w dawnych republikach sowieckich oraz w państwach wcześniej podległych ZSRS: na Białorusi, Ukrainie, w Bułgarii i Rumunii, gdzie nie nastąpiła zmiana przywództwa politycznego i proces transformacji gospodarczej został przez to zahamowany. Bułgaria osiągnęła względną stabilizację ekonomiczną w 1998 r., a poziom życia obywateli doszedł do poziomu z 1989 r. dopiero na początku następnego tysiąclecia.
Tempo przeprowadzenia reform w krajach dawnego bloku wschodniego wpłynęło w zasadniczym stopniu na ich wzrost i rozwój ekonomiczny w późniejszym okresie. Proces przemian nie przebiegał jednak w sposób bezproblemowy i nawet kraje, w których reformy były wprowadzane szybko i z najlepszym rezultatem, doświadczyły kryzysów. Jednym z najpoważniejszych był kryzys finansowy z 1997 r., który dotknął większość państw bloku wschodniego.
![Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Stoi przed mikrofonem i przemawia. Mężczyzna ma krótkie, siwiejące włosy, nosi okulary. Ubrany jest w garnitur. W tle jest biała tablica.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R16GTgr4IQ48U/1636418498/13BdTvQYgSYcu4NIAJ6Fdr3TCEJQhFXG.jpg)
Niczyje stało się czyimś
W różnych krajach dawnego bloku wschodniego wdrażano reformy mające na celu przywrócenie wymienialności waluty, powstawały giełdy papierów wartościowych, uwolniono ceny i wprowadzano stopniowo elementy gospodarki wolnorynkowej. Nawiązano także stosunki z państwami zagranicznymi i tak np. najpoważniejszym partnerem handlowym Węgier stały się Niemcy. Stopniowo likwidowano deficyt budżetowydeficyt budżetowy oraz inflacjęinflację, które w ostatnich latach rządów komunistycznych w wielu krajach osiągnęły niebotyczne rozmiary. Mimo początkowych sukcesów niektóre z państw dawnego bloku wschodniego wkroczyły w nowe tysiąclecie z ujemnym saldem budżetu (np. na Węgrzech odnotowano w 2003 r. deficyt na poziomie 9 proc.).
Najtrudniejszym elementem transformacji ekonomicznej okazała się prywatyzacjaprywatyzacja wielkiego i średniego przemysłu. W systemie socjalistycznym własność była państwowa i nie przewidywano w nim miejsca na prywatną inicjatywę. Pierwsze zmiany w strukturze własności nastąpiły na początku lat 90., kiedy większość przedsiębiorstw przejęły osoby związane z aparatem komunistycznym (np. w Czechach było ich ok. 37 proc. i tyle samo dawnych dyrektorów państwowych przedsiębiorstw). W kilku krajach przeprowadzono tzw. powszechną prywatyzację, czyli przekazywano udziały w przedsiębiorstwach pewnym grupom ludzi. Na przykład w Czechach i na Słowacji miała miejsce tzw. prywatyzacja kuponowa. Obywatele powyżej 18. roku życia otrzymywali kupony o wartości 1 tys. punktów, które mogli wymienić na akcje danego przedsiębiorstwa. Generalnie efekty tej akcji były znikome, głównie ze względu na luki prawne i stopień defraudacji (przywłaszczenie składników majątku).
![Zdjęcie przedstawia kupon. Jest prostokątny z napisem Kuponova Kniżka. Na kuponie jest herb - na skos są dwa lwy oraz dwa krzyże z podwójnymi ramionami.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1JESdZjzAwda/1636418498/1a3ygJ1iQ1C6lMlnLHr7EvkN5dJvyusf.jpg)
Udowodnij, że kupon ten był w obiegu w Czechach. Podaj dwa argumenty.
Ważną rolę w procesie prywatyzacji odegrał kapitałkapitał zagraniczny. Dzięki temu prywatyzacja okazała się sukcesem m.in. w branży motoryzacyjnej. Przykładem jest choćby wykupienie Škody przez niemiecki koncern Volkswagen i rumuńskiej Dacii przez francuskie Renault. W wielu krajach prywatyzacja napotykała duże trudności, m.in. hamowały ją biurokracjabiurokracja, nepotyzmnepotyzm i korupcjakorupcja, jak np. w Rosji. W niektórych krajach celowo opóźniano ten proces, wskazywano, że może on przynieść gospodarce i społeczeństwu więcej złego niż dobrego. Tak było w przypadku Słowacji, Bułgarii i Rumunii. W tym ostatnim państwie jeszcze w 2003 r. ponad dwie trzecie przemysłu znajdowało się w rękach państwa i dopiero perspektywa przyłączenia się do Unii EuropejskiejUnii Europejskiej spowodowała przyspieszenie procesu prywatyzacyjnego. Najwięcej przedsiębiorstw i w najkrótszym czasie przeszło na prywatną własność w Polsce, na Węgrzech i w Czechach (w 1990 r. 80 proc. przedsiębiorstw było prywatnych).
![Zdjęcie przedstawia kobiety i mężczyzn trzymających transparent z napisem po niemiecku.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RZ5wEU2ZjqD63/1636418498/28jvAvyu8RWSX3TYvt1sZ9nGvqAQ0BdW.jpg)
Jak długo działa Treuhandanstalt, tak długo bawi się naszymi miejscami pracy.
Ułóż alternatywne hasło, które mogłoby się pojawić na plakatach strajkujących robotników.
Biedni i bogaci
Proces transformacji gospodarczejtransformacji gospodarczej przebiegał z wielkimi trudnościami, a wielu uważało wprowadzane zmiany za zbyt drastyczne, tym bardziej że na efekty reform trzeba było długo czekać. W takich krajach jak Bułgaria czy Rumunia skutki transformacji ekonomicznej i wzrost gospodarczy stały się widoczne i odczuwalne dla szerokiego grona obywateli dopiero wiele lat po zmianach politycznych.
Przemiany ekonomiczne w pierwszym okresie przyniosły we wszystkich państwach bloku wschodniego głęboką recesjęrecesję gospodarczą. Spadek produkcji przemysłowej do 1993 r. wyniósł w Bułgarii i Rumunii ok. 40 proc. W większości krajów miała miejsce hiperinflacja, w Rosji np. sięgnęła poziomu aż 2609 proc. Dopiero pod koniec lat 90. inflacja przestała być problemem dla większości krajów Europy Środkowo‑Wschodniej.
- 1. zestaw danych:
- Rok: 1980
- Inflacja w Polsce w procentach: 9,4%
- 2. zestaw danych:
- Rok: 1981
- Inflacja w Polsce w procentach: 21,2%
- 3. zestaw danych:
- Rok: 1982
- Inflacja w Polsce w procentach: 100,8%
- 4. zestaw danych:
- Rok: 1983
- Inflacja w Polsce w procentach: 22,1%
- 5. zestaw danych:
- Rok: 1984
- Inflacja w Polsce w procentach: 15,0%
- 6. zestaw danych:
- Rok: 1985
- Inflacja w Polsce w procentach: 15,1%
- 7. zestaw danych:
- Rok: 1986
- Inflacja w Polsce w procentach: 17,7%
- 8. zestaw danych:
- Rok: 1987
- Inflacja w Polsce w procentach: 25,2%
- 9. zestaw danych:
- Rok: 1988
- Inflacja w Polsce w procentach: 60,2%
- 10. zestaw danych:
- Rok: 1989
- Inflacja w Polsce w procentach: 251,1%
- 11. zestaw danych:
- Rok: 1990
- Inflacja w Polsce w procentach: 585,8%
- 12. zestaw danych:
- Rok: 1991
- Inflacja w Polsce w procentach: 70,3%
- 13. zestaw danych:
- Rok: 1992
- Inflacja w Polsce w procentach: 43,0%
- 14. zestaw danych:
- Rok: 1993
- Inflacja w Polsce w procentach: 35,3%
- 15. zestaw danych:
- Rok: 1994
- Inflacja w Polsce w procentach: 32,2%
- 16. zestaw danych:
- Rok: 1995
- Inflacja w Polsce w procentach: 27,8%
- 17. zestaw danych:
- Rok: 1996
- Inflacja w Polsce w procentach: 19,9%
- 18. zestaw danych:
- Rok: 1997
- Inflacja w Polsce w procentach: 14,9%
- 19. zestaw danych:
- Rok: 1998
- Inflacja w Polsce w procentach: 11,8%
- 20. zestaw danych:
- Rok: 1999
- Inflacja w Polsce w procentach: 7,3%
- 21. zestaw danych:
- Rok: 2000
- Inflacja w Polsce w procentach: 10,1%
Inflacja w Polsce w latach 1980–2000
-
rok : 1980
inflacja_w polsce_w procentach : 9.4%
-
rok : 1981
inflacja_w polsce_w procentach : 21.2%
-
rok : 1982
inflacja_w polsce_w procentach : 100.8%
-
rok : 1983
inflacja_w polsce_w procentach : 22.1%
-
rok : 1984
inflacja_w polsce_w procentach : 15.0%
-
rok : 1985
inflacja_w polsce_w procentach : 15.1%
-
rok : 1986
inflacja_w polsce_w procentach : 17.7%
-
rok : 1987
inflacja_w polsce_w procentach : 25.2%
-
rok : 1988
inflacja_w polsce_w procentach : 60.2%
-
rok : 1989
inflacja_w polsce_w procentach : 251.1%
-
rok : 1990
inflacja_w polsce_w procentach : 585.8%
-
rok : 1991
inflacja_w polsce_w procentach : 70.3%
-
rok : 1992
inflacja_w polsce_w procentach : 43.0%
-
rok : 1993
inflacja_w polsce_w procentach : 35.3%
-
rok : 1994
inflacja_w polsce_w procentach : 32.2%
-
rok : 1995
inflacja_w polsce_w procentach : 27.8%
-
rok : 1996
inflacja_w polsce_w procentach : 19.9%
-
rok : 1997
inflacja_w polsce_w procentach : 14.9%
-
rok : 1998
inflacja_w polsce_w procentach : 11.8%
-
rok : 1999
inflacja_w polsce_w procentach : 7.3%
-
rok : 2000
inflacja_w polsce_w procentach : 10.1%
![Zdjęcie przedstawia mężczyznę stojącego pomiędzy rzędami krzeseł na trybunach. Mężczyzna ma krótkie siwiejące włosy, siwą brodę. Ma sobie niebieską koszulę, spodnie dżinsowe.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1CP96zLK2YdA/1636418499/BeVvF2lSyRTevMEtFMHcnjgu6nP4occY.jpg)
Wraz z odejściem od gospodarki nakazowej i reglamentowanejreglamentowanej w wielu państwach zaczęto zamykać nieprzynoszące zysków zakłady przemysłowe, kopalnie i stocznie (np. w Polsce i Rosji). Skutkiem było ogromne bezrobocie. W Słowacji i Polsce sięgnęło ono poziomu 20 proc., co oznaczało, że co piąta osoba była bez pracy. W mniejszych miejscowościach, w których zamknięto jedyny zakład stanowiący główne źródło utrzymania mieszkańców, poziom bezrobocia mógł być znacznie wyższy. Miliony osób żyło na granicy ubóstwa. W Bułgarii poziom życia obywateli w porównaniu z okresem przed 1989 r. spadł o niemal 40 proc. W wielu państwach nie istniała żadna lub prawie żadna forma pomocy dla bezrobotnych, zostali oni pozostawieni samym sobie. Rodziło to ogromne rozgoryczenie i było głównym powodem licznych strajków i manifestacji, często kończących się starciami z policją.
Reformy związane z przejściem gospodarki socjalistycznej na wolnorynkową doprowadziły do zasadniczych zmian w strukturze społecznej. Z jednej strony klasa robotnicza, która była fundamentem systemu komunistycznego i stanowiła do 1989 r. w niektórych krajach, m.in. w NRDNRD i Polsce, nawet połowę ludności, osłabła pod względem materialnym i straciła na znaczeniu; podobny los spotkał rolników, którzy dotychczas byli zatrudnieni w wielkich gospodarstwach rolnych. A z drugiej – powstawała warstwa ludzi bogatych i wpływowych. Transformacja ekonomiczna otworzyła przed nimi szansę na rozwój własnego interesu i wzbogacenie się. Do tej grupy należeli także ci, którzy dzięki koneksjom i wpływom politycznym zyskali udziały w wielkich przedsiębiorstwach. Na przykład w Rosji ukształtowała się grupa bardzo bogatych oligarchówoligarchów, do których należy ponad 35 proc. bogactw całego kraju. W ten sposób w wielu krajach bloku wschodniego pogłębiły się podziały i nastąpił wzrost polaryzacji społecznej (zróżnicowania).
- 1. zestaw danych:
- Rok: 1991
- PKB: -5; Podpis osi wartości: % PKB
- 2. zestaw danych:
- Rok: 1992
- PKB: -14,5; Podpis osi wartości: % PKB
- 3. zestaw danych:
- Rok: 1993
- PKB: -8,7; Podpis osi wartości: % PKB
- 4. zestaw danych:
- Rok: 1994
- PKB: -12,6; Podpis osi wartości: % PKB
- 5. zestaw danych:
- Rok: 1995
- PKB: -4,1; Podpis osi wartości: % PKB
- 6. zestaw danych:
- Rok: 1996
- PKB: -3,6; Podpis osi wartości: % PKB
- 7. zestaw danych:
- Rok: 1997
- PKB: 1,4; Podpis osi wartości: % PKB
- 8. zestaw danych:
- Rok: 1998
- PKB: -5,3; Podpis osi wartości: % PKB
- 9. zestaw danych:
- Rok: 1999
- PKB: 6,4; Podpis osi wartości: % PKB
- 10. zestaw danych:
- Rok: 2000
- PKB: 10; Podpis osi wartości: % PKB
- 11. zestaw danych:
- Rok: 2001
- PKB: 5,1; Podpis osi wartości: % PKB
- 12. zestaw danych:
- Rok: 2002
- PKB: 4,7; Podpis osi wartości: % PKB
- 13. zestaw danych:
- Rok: 2003
- PKB: 7,3; Podpis osi wartości: % PKB
- 14. zestaw danych:
- Rok: 2004
- PKB: 7,2; Podpis osi wartości: % PKB
- 15. zestaw danych:
- Rok: 2005
- PKB: 6,4; Podpis osi wartości: % PKB
- 16. zestaw danych:
- Rok: 2006
- PKB: 8,2; Podpis osi wartości: % PKB
- 17. zestaw danych:
- Rok: 2007
- PKB: 8,5; Podpis osi wartości: % PKB
- 18. zestaw danych:
- Rok: 2008
- PKB: 5,2; Podpis osi wartości: % PKB
- 19. zestaw danych:
- Rok: 2009
- PKB: -7,8; Podpis osi wartości: % PKB
- 20. zestaw danych:
- Rok: 2010
- PKB: 4,5; Podpis osi wartości: % PKB
- 21. zestaw danych:
- Rok: 2011
- PKB: 4,3; Podpis osi wartości: % PKB
- 22. zestaw danych:
- Rok: 2012
- PKB: 3,4; Podpis osi wartości: % PKB
- 23. zestaw danych:
- Rok: 2013
- PKB: 1,3; Podpis osi wartości: % PKB
- 24. zestaw danych:
- Rok: 2014
- PKB: 0,6; Podpis osi wartości: % PKB
-
rok : 1991
pkb : -5
-
rok : 1992
pkb : -14.5
-
rok : 1993
pkb : -8.7
-
rok : 1994
pkb : -12.6
-
rok : 1995
pkb : -4.1
-
rok : 1996
pkb : -3.6
-
rok : 1997
pkb : 1.4
-
rok : 1998
pkb : -5.3
-
rok : 1999
pkb : 6.4
-
rok : 2000
pkb : 10
-
rok : 2001
pkb : 5.1
-
rok : 2002
pkb : 4.7
-
rok : 2003
pkb : 7.3
-
rok : 2004
pkb : 7.2
-
rok : 2005
pkb : 6.4
-
rok : 2006
pkb : 8.2
-
rok : 2007
pkb : 8.5
-
rok : 2008
pkb : 5.2
-
rok : 2009
pkb : -7.8
-
rok : 2010
pkb : 4.5
-
rok : 2011
pkb : 4.3
-
rok : 2012
pkb : 3.4
-
rok : 2013
pkb : 1.3
-
rok : 2014
pkb : 0.6
W którym roku w Rosji miał miejsce największy kryzys ekonomiczny?
Oto jak przemiany gospodarcze w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej opisuje historyk Sebastian Adamkiewicz:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1Dnp8vYm
Film nawiązujący do stagnacji i kryzysu gospodarczego w państwach bloku wschodniego.
Indeks dolny Wyjaśnij, dlaczego państwa komunistyczne z kryzysem radziły sobie gorzej niż państwa demokratyczne o gospodarce kapitalistycznej. Indeks dolny koniecWyjaśnij, dlaczego państwa komunistyczne z kryzysem radziły sobie gorzej niż państwa demokratyczne o gospodarce kapitalistycznej.
Słownik
(z franc. bureaucratie od bureau – biuro + gr. kratos – władza) system zarządzania, w którym władza jest powiązana z urzędem i oderwana od realnego życia i obywateli
grupa państw znajdujących się pod wpływem i kontrolą Związku Sowieckiego od czasów zakończenia II wojny światowej; proces ich uniezależniania się nastąpił na przełomie lat 80. i 90.
(z łac. deficit – brakuje, 3. os. l.poj. cz. teraźn. deficere – brakować) przewaga wydatków nad wpływami w budżecie państwowym
(z łac. de – od, z + valere – mieć wartość) reforma pieniężna; obniżenie wartości pieniądza w kraju w stosunku do walut zagranicznych
jednostka monetarna na Wegrzech
typ gospodarki, w której ilość i rodzaj produkcji ustalane są odgórnie przez państwo
typ gospodarki, w której ilość i rodzaj produkcji są kształtowane przez popyt i podaż
(z łac. inflatio – nadęcie) proces, w wyniku którego następuje wzrost cen w gospodarce spowodowany utratą wartości pieniądza
(z łac. capitalis – główny, od caput, D. capitis – głowa) majątek; środki trwałe i aktywa finansowe inwestowane w produkcję; dorobek intelektualny, możliwy do wykorzystania w przyszłości
(z łac. collectivus – wspólny, zbiorowy) łączenie małych gospodarstw rolnych w większe – kołchozy; została w latach 20. wprowadzona w ZSRS, a później w państwach komunistycznych
(z łac. corruptio – zepsucie) wykorzystanie stanowisk publicznych do osiągania korzyści majątkowych
(z łac. natio – naród) forma upaństwowienia, czyli przejęcia na własność państwa, własności prywatnej
(z łac. nepos, D. nepotis – wnuk, potomek) promowanie członków rodziny przy obsadzaniu stanowisk
niemiecka organizacja utworzona w celu przejęcia własności państwowej i przekazania w ręce prywatne
wschodnia część Niemiec ze stolicą w Berlinie, państwo istniejące w latach 1949–1990, powstałe z sowieckiej strefy okupacyjnej
(z gr. oligarchia – panowanie nielicznych, od oligos – mały + arche – władza) grupa bogatych i wpływowych ludzi, często mających znaczenie polityczne
wartość dóbr i usług wytworzonych przez narodowe i zagraniczne czynniki produkcji na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku)
(ang. gross national product, GNP) wartość odnosząca się do ilości wszystkich dóbr wytworzonych na terenie danego kraju
(z łac. privatus – prywatny, privus – pojedynczy, własny) proces przekazywania majątku państwowego w ręce prywatne
(z łac. recessio – cofanie się) okres zastoju w rozwoju gospodarczym
stałe lub czasowe ograniczenie w wolnym obrocie i w dostępie do towarów
państwo ze stolicą w Bonn, powstałe w 1949 r. z połączenia francuskiej, brytyjskiej i amerykańskiej strefy okupacyjnej
organizacja o charakterze gospodarczym powołana w Moskwie w 1949 r. w celu koordynowania współpracy ekonomicznej państw bloku wschodniego
(z łac. transformatio – przekształcenie) zmiany ekonomiczne wprowadzone w krajach bloku wschodniego w latach 90., po rozpadzie systemu komunistycznego, mające na celu zastąpienie gospodarki planowej gospodarką wolnorynkową
reformy gospodarcze wprowadzone szybko i często bez uwzględnienia skutków społecznych, w ten sposób nazywano proces przemian w Polsce
organizacja o charakterze wojskowym, grupująca państwa bloku wschodniego pod przewodnictwem ZSRS, powstała w 1955 r.
organizacja zrzeszająca 27 państw europejskich, mająca charakter polityczny i ekonomiczny
Słowa kluczowe
transformacja gospodarcza, kryzys, blok wschodni, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
A. Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, PWN, Warszawa 2020.