Przeczytaj
Niewydolne „demoludy” na drodze przemian
Gospodarka socjalistyczna co najmniej od początku lat 80. znajdowała się w stanie rozkładu. Centralne sterowanie, nacjonalizacjanacjonalizacja i kolektywizacjakolektywizacja oraz inwestowanie w przemysł ciężki były głównymi fundamentami gospodarek w okresie komunizmu, nie zapewniały na dłuższą metę rozwoju gospodarczego. Przeciwnie – wzrastał niedobór podstawowych towarów, poziom życia spadał z każdym rokiem, pojawiły się ogromne deficyty w budżecie, a gospodarka straciła na konkurencyjności w porównaniu z krajami Europy Zachodniej.
Wraz z upadkiem systemu komunistycznego w Europie Środkowo‑Wschodniej rozpadł się dotychczasowy system więzi ekonomicznych. Handel do tej pory prowadzony był między państwami sojuszniczymi. Na początku lat 90. doszło w wielu krajach do załamania i utraty tradycyjnych rynków zbytu. Założenia reform gospodarczych polegały na wprowadzeniu w miejsce gospodarki planowejgospodarki planowej zasad gospodarki wolnorynkowejgospodarki wolnorynkowej. Jednak proces tych zmian był różnie wprowadzany w różnych krajach Europy dawnego bloku wschodniegobloku wschodniego. Szybkość i zakres reform gospodarczych zależały przede wszystkim od tego, kto sprawował władzę - czy przedstawiciele dawnego układu politycznego, czy nowa ekipa, reprezentująca środowiska opozycyjne. Najszybsze zmiany i o największym zakresie nastąpiły w Czechach i Polsce. Szło to w parze z zasadniczymi przemianami o charakterze ustrojowym. Inaczej sytuacja wyglądała w dawnych republikach sowieckich oraz w państwach wcześniej podległych ZSRS: na Białorusi, Ukrainie, w Bułgarii i Rumunii, gdzie nie nastąpiła zmiana przywództwa politycznego i proces transformacji gospodarczej został przez to zahamowany. Bułgaria osiągnęła względną stabilizację ekonomiczną w 1998 r., a poziom życia obywateli doszedł do poziomu z 1989 r. dopiero na początku następnego tysiąclecia.
Tempo przeprowadzenia reform w krajach dawnego bloku wschodniego wpłynęło w zasadniczym stopniu na ich wzrost i rozwój ekonomiczny w późniejszym okresie. Proces przemian nie przebiegał jednak w sposób bezproblemowy i nawet kraje, w których reformy były wprowadzane szybko i z najlepszym rezultatem, doświadczyły kryzysów. Jednym z najpoważniejszych był kryzys finansowy z 1997 r., który dotknął większość państw bloku wschodniego.
Niczyje stało się czyimś
W różnych krajach dawnego bloku wschodniego wdrażano reformy mające na celu przywrócenie wymienialności waluty, powstawały giełdy papierów wartościowych, uwolniono ceny i wprowadzano stopniowo elementy gospodarki wolnorynkowej. Nawiązano także stosunki z państwami zagranicznymi i tak np. najpoważniejszym partnerem handlowym Węgier stały się Niemcy. Stopniowo likwidowano deficyt budżetowydeficyt budżetowy oraz inflacjęinflację, które w ostatnich latach rządów komunistycznych w wielu krajach osiągnęły niebotyczne rozmiary. Mimo początkowych sukcesów niektóre z państw dawnego bloku wschodniego wkroczyły w nowe tysiąclecie z ujemnym saldem budżetu (np. na Węgrzech odnotowano w 2003 r. deficyt na poziomie 9 proc.).
Najtrudniejszym elementem transformacji ekonomicznej okazała się prywatyzacjaprywatyzacja wielkiego i średniego przemysłu. W systemie socjalistycznym własność była państwowa i nie przewidywano w nim miejsca na prywatną inicjatywę. Pierwsze zmiany w strukturze własności nastąpiły na początku lat 90., kiedy większość przedsiębiorstw przejęły osoby związane z aparatem komunistycznym (np. w Czechach było ich ok. 37 proc. i tyle samo dawnych dyrektorów państwowych przedsiębiorstw). W kilku krajach przeprowadzono tzw. powszechną prywatyzację, czyli przekazywano udziały w przedsiębiorstwach pewnym grupom ludzi. Na przykład w Czechach i na Słowacji miała miejsce tzw. prywatyzacja kuponowa. Obywatele powyżej 18. roku życia otrzymywali kupony o wartości 1 tys. punktów, które mogli wymienić na akcje danego przedsiębiorstwa. Generalnie efekty tej akcji były znikome, głównie ze względu na luki prawne i stopień defraudacji (przywłaszczenie składników majątku).
Ważną rolę w procesie prywatyzacji odegrał kapitałkapitał zagraniczny. Dzięki temu prywatyzacja okazała się sukcesem m.in. w branży motoryzacyjnej. Przykładem jest choćby wykupienie Škody przez niemiecki koncern Volkswagen i rumuńskiej Dacii przez francuskie Renault. W wielu krajach prywatyzacja napotykała duże trudności, m.in. hamowały ją biurokracjabiurokracja, nepotyzmnepotyzm i korupcjakorupcja, jak np. w Rosji. W niektórych krajach celowo opóźniano ten proces, wskazywano, że może on przynieść gospodarce i społeczeństwu więcej złego niż dobrego. Tak było w przypadku Słowacji, Bułgarii i Rumunii. W tym ostatnim państwie jeszcze w 2003 r. ponad dwie trzecie przemysłu znajdowało się w rękach państwa i dopiero perspektywa przyłączenia się do Unii EuropejskiejUnii Europejskiej spowodowała przyspieszenie procesu prywatyzacyjnego. Najwięcej przedsiębiorstw i w najkrótszym czasie przeszło na prywatną własność w Polsce, na Węgrzech i w Czechach (w 1990 r. 80 proc. przedsiębiorstw było prywatnych).
Biedni i bogaci
Proces transformacji gospodarczejtransformacji gospodarczej przebiegał z wielkimi trudnościami, a wielu uważało wprowadzane zmiany za zbyt drastyczne, tym bardziej że na efekty reform trzeba było długo czekać. W takich krajach jak Bułgaria czy Rumunia skutki transformacji ekonomicznej i wzrost gospodarczy stały się widoczne i odczuwalne dla szerokiego grona obywateli dopiero wiele lat po zmianach politycznych.
Przemiany ekonomiczne w pierwszym okresie przyniosły we wszystkich państwach bloku wschodniego głęboką recesjęrecesję gospodarczą. Spadek produkcji przemysłowej do 1993 r. wyniósł w Bułgarii i Rumunii ok. 40 proc. W większości krajów miała miejsce hiperinflacja, w Rosji np. sięgnęła poziomu aż 2609 proc. Dopiero pod koniec lat 90. inflacja przestała być problemem dla większości krajów Europy Środkowo‑Wschodniej.
Wraz z odejściem od gospodarki nakazowej i reglamentowanejreglamentowanej w wielu państwach zaczęto zamykać nieprzynoszące zysków zakłady przemysłowe, kopalnie i stocznie (np. w Polsce i Rosji). Skutkiem było ogromne bezrobocie. W Słowacji i Polsce sięgnęło ono poziomu 20 proc., co oznaczało, że co piąta osoba była bez pracy. W mniejszych miejscowościach, w których zamknięto jedyny zakład stanowiący główne źródło utrzymania mieszkańców, poziom bezrobocia mógł być znacznie wyższy. Miliony osób żyło na granicy ubóstwa. W Bułgarii poziom życia obywateli w porównaniu z okresem przed 1989 r. spadł o niemal 40 proc. W wielu państwach nie istniała żadna lub prawie żadna forma pomocy dla bezrobotnych, zostali oni pozostawieni samym sobie. Rodziło to ogromne rozgoryczenie i było głównym powodem licznych strajków i manifestacji, często kończących się starciami z policją.
Reformy związane z przejściem gospodarki socjalistycznej na wolnorynkową doprowadziły do zasadniczych zmian w strukturze społecznej. Z jednej strony klasa robotnicza, która była fundamentem systemu komunistycznego i stanowiła do 1989 r. w niektórych krajach, m.in. w NRDNRD i Polsce, nawet połowę ludności, osłabła pod względem materialnym i straciła na znaczeniu; podobny los spotkał rolników, którzy dotychczas byli zatrudnieni w wielkich gospodarstwach rolnych. A z drugiej – powstawała warstwa ludzi bogatych i wpływowych. Transformacja ekonomiczna otworzyła przed nimi szansę na rozwój własnego interesu i wzbogacenie się. Do tej grupy należeli także ci, którzy dzięki koneksjom i wpływom politycznym zyskali udziały w wielkich przedsiębiorstwach. Na przykład w Rosji ukształtowała się grupa bardzo bogatych oligarchówoligarchów, do których należy ponad 35 proc. bogactw całego kraju. W ten sposób w wielu krajach bloku wschodniego pogłębiły się podziały i nastąpił wzrost polaryzacji społecznej (zróżnicowania).
Oto jak przemiany gospodarcze w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej opisuje historyk Sebastian Adamkiewicz:
Indeks dolny Wyjaśnij, dlaczego państwa komunistyczne z kryzysem radziły sobie gorzej niż państwa demokratyczne o gospodarce kapitalistycznej. Indeks dolny koniecWyjaśnij, dlaczego państwa komunistyczne z kryzysem radziły sobie gorzej niż państwa demokratyczne o gospodarce kapitalistycznej.
Słownik
(z franc. bureaucratie od bureau – biuro + gr. kratos – władza) system zarządzania, w którym władza jest powiązana z urzędem i oderwana od realnego życia i obywateli
grupa państw znajdujących się pod wpływem i kontrolą Związku Sowieckiego od czasów zakończenia II wojny światowej; proces ich uniezależniania się nastąpił na przełomie lat 80. i 90.
(z łac. deficit – brakuje, 3. os. l.poj. cz. teraźn. deficere – brakować) przewaga wydatków nad wpływami w budżecie państwowym
(z łac. de – od, z + valere – mieć wartość) reforma pieniężna; obniżenie wartości pieniądza w kraju w stosunku do walut zagranicznych
jednostka monetarna na Wegrzech
typ gospodarki, w której ilość i rodzaj produkcji ustalane są odgórnie przez państwo
typ gospodarki, w której ilość i rodzaj produkcji są kształtowane przez popyt i podaż
(z łac. inflatio – nadęcie) proces, w wyniku którego następuje wzrost cen w gospodarce spowodowany utratą wartości pieniądza
(z łac. capitalis – główny, od caput, D. capitis – głowa) majątek; środki trwałe i aktywa finansowe inwestowane w produkcję; dorobek intelektualny, możliwy do wykorzystania w przyszłości
(z łac. collectivus – wspólny, zbiorowy) łączenie małych gospodarstw rolnych w większe – kołchozy; została w latach 20. wprowadzona w ZSRS, a później w państwach komunistycznych
(z łac. corruptio – zepsucie) wykorzystanie stanowisk publicznych do osiągania korzyści majątkowych
(z łac. natio – naród) forma upaństwowienia, czyli przejęcia na własność państwa, własności prywatnej
(z łac. nepos, D. nepotis – wnuk, potomek) promowanie członków rodziny przy obsadzaniu stanowisk
niemiecka organizacja utworzona w celu przejęcia własności państwowej i przekazania w ręce prywatne
wschodnia część Niemiec ze stolicą w Berlinie, państwo istniejące w latach 1949–1990, powstałe z sowieckiej strefy okupacyjnej
(z gr. oligarchia – panowanie nielicznych, od oligos – mały + arche – władza) grupa bogatych i wpływowych ludzi, często mających znaczenie polityczne
wartość dóbr i usług wytworzonych przez narodowe i zagraniczne czynniki produkcji na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku)
(ang. gross national product, GNP) wartość odnosząca się do ilości wszystkich dóbr wytworzonych na terenie danego kraju
(z łac. privatus – prywatny, privus – pojedynczy, własny) proces przekazywania majątku państwowego w ręce prywatne
(z łac. recessio – cofanie się) okres zastoju w rozwoju gospodarczym
stałe lub czasowe ograniczenie w wolnym obrocie i w dostępie do towarów
państwo ze stolicą w Bonn, powstałe w 1949 r. z połączenia francuskiej, brytyjskiej i amerykańskiej strefy okupacyjnej
organizacja o charakterze gospodarczym powołana w Moskwie w 1949 r. w celu koordynowania współpracy ekonomicznej państw bloku wschodniego
(z łac. transformatio – przekształcenie) zmiany ekonomiczne wprowadzone w krajach bloku wschodniego w latach 90., po rozpadzie systemu komunistycznego, mające na celu zastąpienie gospodarki planowej gospodarką wolnorynkową
reformy gospodarcze wprowadzone szybko i często bez uwzględnienia skutków społecznych, w ten sposób nazywano proces przemian w Polsce
organizacja o charakterze wojskowym, grupująca państwa bloku wschodniego pod przewodnictwem ZSRS, powstała w 1955 r.
organizacja zrzeszająca 27 państw europejskich, mająca charakter polityczny i ekonomiczny
Słowa kluczowe
transformacja gospodarcza, kryzys, blok wschodni, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
A. Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, PWN, Warszawa 2020.