Społeczeństwo obywatelskie

Współcześnie społeczeństwem obywatelskimspołeczeństwo obywatelskiespołeczeństwem obywatelskim nazywamy taki typ społeczeństwa, którego członkowie charakteryzują się dużą aktywnością i samoorganizacją przy dążeniu do osiągnięcia wyznaczonego celu, bez pomocy ze strony państwa czy jego władz. Działa ono niezależnie od instytucji państwowych, realizując różne cele istotne dla społeczeństwa, których państwo nie może lub nie chce spełniać. By można było mówić o społeczeństwie obywatelskim, jego członkowie muszą mieć dużą świadomość dotyczącą potrzeb tego tworu. Dążenie do ich zaspokojenia pozwala na swobodną działalność publiczną obywateli, która pozostaje poza kontrolą państwa. Działalność takiego społeczeństwa opiera się na spontanicznych i żywiołowych inicjatywach oraz aktywności obywatelskiej.

Tak rozumiane społeczeństwo obywatelskie może istnieć wyłącznie w państwie demokratycznym. Pełny rozwój takiego społeczeństwa byłby niemożliwy bez świadomych politycznie obywateli oraz bez demokratycznych instytucji politycznych państwa.

Geneza społeczeństwa obywatelskiego

Część badaczy idei społeczeństwa obywatelskiego pierwszych jego śladów doszukuje się już w starożytności, w rozważaniach Arystotelesa i Cycerona. W dobie oświecenia i rozwoju myśli liberalnej John Locke uważał, że jest ono formą kontroli i nacisku ze strony wolnych obywateli na wybrany przez siebie rząd.

Termin „społeczeństwo obywatelskie” wywodzi się z koncepcji społeczeństwa cywilnego stworzonej przez Georga Wilhelma Friedricha Hegla. Definiował on społeczeństwo obywatelskie jako stan pośredni między instytucją rodziny a państwem. Hegel widział w tym proces doskonalenia organizowania się ludzi we wspólnotę najdoskonalszą, czyli państwo.

R18iBDMhe55Vy1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest on lekko łysiejący, szpakowaty. Jego włosy są zaczesane na twarz. Jego twarz jest pociągła. Znajdują się na niej liczne zmarszczki i opuchlizna pod oczami. Mężczyzna ubrany jest w futro z kołnierzem. Ma surdut i koszulę ze stójką. Pod szyją ma zawiązaną apaszkę.

Celem tego społeczeństwa było zaspokajanie swoich potrzeb. Do idei społeczeństwa cywilnego odwoływał się między innymi Karol Marks, który utożsamiał je z przedpolityczną, pozostającą poza kontrolą państwa sferą życia społecznego i politycznego. W 1949 roku w tłumaczeniu dzieł Marksa w Polsce zastąpiono pojęcie społeczeństwa cywilnego społeczeństwem obywatelskim. W 1989 roku zyskało ono olbrzymią popularność, gdy zostało użyte przez komunistów w celu stłumienia żądań dotyczących pełnoprawnego i pluralistycznego społeczeństwa politycznego oraz legitymizacji neoliberalnej transformacji.

Rozmaite definicje społeczeństwa obywatelskiego łączy jedna wspólna cecha: społeczeństwo takie zachowuje autonomię wobec instytucji państwa, by zlikwidować jego wszechobecność i odkryć złoty środek między etatyzacją i prywatyzacją ludzkiego współżycia. Każde państwo niedemokratyczne, a zwłaszcza państwo totalitarne, jest wrogie obywatelskości, gdyż łączy się ona z pewną niezależnością od władzy centralnej oraz pewnym stopniem autonomii niektórych segmentów społeczeństwa. Brak ingerencji państwa w instytucje niezależne od władzy politycznej, zapewniające samoorganizację społeczeństwa oraz stworzenie właściwych ram dla realizacji interesu publicznego stanowią bardzo istotne cechy definiujące społeczeństwo obywatelskie.

Idea „trzeciej drogi”

W poglądach współczesnej socjaldemokracji idea społeczeństwa obywatelskiego była uważana za „lek” na nadmierne urynkowienie i skomercjalizowanie życia publicznego. Dlatego używano hasła „trzecia droga”„Trzecia droga”„trzecia droga”, które rozumiano jako trzeci sektor tworzony przez społeczeństwo obywatelskie. Stało się ono rodzajem bufora między sektorem publicznym, kontrolowanym przez państwo, i sektorem wolnego rynku, tworzonym przez obywateli i pozostającym poza bezpośrednim nadzorem państwa.

Cechy społeczeństwa obywatelskiego

Do najważniejszych cech przypisywanych społeczeństwu obywatelskiemu zaliczamy:

• aktywność obywatelską – uczestnictwo obywateli w życiu społecznym, kulturalnym, politycznym i ekonomicznym państwa, jak również wspólnoty lokalnej, przejawiające się w podejmowaniu wspólnych działań o charakterze dobrowolnym i świadomym;

• tolerancyjność i otwartość na racjonalne argumenty i inne kultury – nie występuje w nim dyskryminacja, ma miejsce poszanowanie praw równości i wzajemne zrozumienie;

• istnienie organizacji pozarządowych – działających na rzecz wybranego interesu i niedziałających w celu osiągnięcia zysku;

• samoorganizację – obywatele sami się organizują, bez pomocy władzy;

• samorządność – niezależne od nadrzędnej władzy decydowanie o własnych sprawach, pełnienie funkcji uzupełniających w stosunku władz, np. szkoły, zakładu produkcyjnego, władz państwowych;

• nierozłączne funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego z demokracją jako systemem politycznym;

• współpracę dla dobra wspólnoty;

• wolontariat – dobrowolną, bezpłatną, świadomą pracę na rzecz innych osób lub całego społeczeństwa, wykraczającą poza związki rodzinno‑koleżeńsko‑przyjacielskie;

• trwały i zrównoważony rozwój – doktrynę ekonomii zakładającą jakość życia na poziomie, na jaki pozwala obecny rozwój cywilizacyjny.

Znaczenie społeczeństwa obywatelskiego

Dzięki istnieniu społeczeństwa obywatelskiego w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych doszło do rozwoju poczucia obywatelskości i więzi społecznych niezbędnych do wytworzenia wspólnoty, czyli państwa. W Europie Środkowej i Wschodniej wykształcenie się społeczeństwa obywatelskiego służyło czemuś przeciwnemu. Miało ograniczyć państwo jako spadek po reżimie komunistycznym i dać obywatelom możliwość wpływania na władzę. Sama geneza społeczeństwa obywatelskiego w Polsce czy Czechach jest inna niż w USA i Francji. W naszych realiach było to społeczeństwo samoorganizujące się, które powstało, mimo że władza oficjalnie się na to nie zgadzała. Takie były początki Komitetu Obrony RobotnikówKomitet Obrony Robotników (KOR)Komitetu Obrony Robotników, Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela czy Solidarności. Powstanie społeczeństwa obywatelskiego pozwala na aktywne uczestnictwo ludzi w życiu politycznym kraju, regionu bądź gminy. Obywatele, pobudzeni do takiego uczestniczenia w demokratycznych przejawach życia politycznego, z czasem tworzą jego elity polityczne. Dlatego społeczeństwo obywatelskie jest nazywane szkołą demokracji.

Słownik