Czym są normy?

By zrozumieć sposób funkcjonowania normy językowej, warto zastanowić się najpierw nad sensem szerszego pojęcia „normy społeczne”. Wyobraź sobie proste codzienne sytuacje. Gdy na przystanek, na którym stoisz, podjeżdża tramwaj, wiesz (choć wcale się wtedy nad tym nie zastanawiasz!), że należy poczekać, aż podróżni wysiądą, a dopiero potem wsiąść. Gdy wchodzisz do gabinetu lekarskiego, wiesz, że wypada powiedzieć lekarzowi „dzień dobry”. Słowa „należy” i „wypada” z poprzednich zdań informują właśnie o istnieniu norm społecznych, czyli niepisanych zasad regulujących relacje między ludźmi należącymi do danej kultury. Normy te przyswajamy w czasie dorastania, poprzez edukację, słuchając pouczeń rodziców i opiekunów oraz obserwując, jak inni ludzie wykonują dane czynności (np. witają się, przechodzą przez ulicę, zachowują się w teatrze). Bardzo rzadko bywają one spisywane – funkcjonują dzięki powtarzaniu i przekazywaniu z pokolenia na pokolenie. Pozostają niewidoczne tak długo, jak działają – zaczynamy się nad nimi zastanawiać dopiero wtedy, gdy nas zawodzą, co zdarza się szczególnie w kontakcie z przedstawicielami innych kultur, którzy uznają inne normy. Bez istnienia norm i ich przestrzegania trudno wyobrazić sobie życie społeczne. Osoba łamiąca dane normy (np. rozmawiająca przez telefon na widowni teatralnej w trakcie przedstawienia czy próbująca kupić bilet, wymijając ludzi stojących w kolejce) szybko spotka się z upomnieniem lub wykluczeniem z danej grupy.

Norma wzorcowa i norma użytkowa

Norma językowa jest jedną z norm społecznych – określa dopuszczalne, akceptowane przez daną grupę sposoby używania języka, umożliwiające skuteczne porozumiewanie się bez narażenia na śmieszność czy potępienie. Określa ona, które sposoby używania języka są w danej sytuacji poprawne, stosowne, uprzejme. Kto jednak rozstrzyga o tym, jak należy, a jak nie wolno używać języka w mowie i w piśmie?

By odpowiedzieć na to pytanie, trzeba rozróżnić dwa obszary normy językowej. Pierwszy to norma użytkowa (nazywana także zwyczajową), a drugi – norma wzorcowa (inaczej: skodyfikowanakodyfikacjaskodyfikowana). Norma użytkowa obejmuje sposoby wypowiadania się aprobowane w danym czasie przez określoną grupę. Norma ta nie ma postaci spisanej – istnieje dzięki temu, że jest stosowana w codziennej komunikacji. Norma wzorcowa to z kolei zasady używania języka ujęte w odpowiedniej literaturze naukowej – w słownikach, podręcznikach gramatyki i poradnikach językowych. O tym, czy dane słowo lub konstrukcja jest odpowiednie, pomaga użytkownikowi zdecydować tzw. poczucie językowe, wypracowane dzięki używaniu języka na co dzień w różnych sytuacjach. W dobie dominacji komunikacji internetowej poczucie to bywa jednak często zaburzone, ponieważ w internecie formy wzorcowe są wypierane przez formy użytkowe. Aktualne wątpliwości językowe rozstrzyga Rada Języka Polskiego, powołana w 1996 roku w celu upowszechniania wiedzy o języku polskim, rozstrzygania wątpliwości w kwestii poprawności językowej oraz analizowania i opiniowania pojawiających się nowych konstrukcji językowych.

Norma użytkowa i norma wzorcowa częściowo się pokrywają, jednak nie wszystko, co jest uznawane za pożądane przez autorytety językoznawcze, bywa stosowane przez zwykłych użytkowników języka, i na odwrót – nie wszystkie powszechnie akceptowane sposoby mówienia i pisania uzyskują aprobatę znawców. Na przykład często spotykane wyrażenie „w oparciu o” przez użytkowników języka jest uważane za poprawne, jednak językoznawcy zalecają używanie zamiast niego zwrotów: „na podstawie”, „oparty na”. Zjawisko akceptowania przez użytkowników, ale odrzucenia jakichś form przez przez autorytety dotyczy szczególnie gwar środowiskowychgwara środowiskowagwar środowiskowych, np. slanguslangslangu młodzieżowego, a także zapożyczeń. Przyczyna tego rozdźwięku jest prosta: język zmienia się nieustannie, znacznie szybciej, niż zdołają to odnotować badacze piszący słowniki i podręczniki. Nie wszystkie nowinki pojawiające się w normie użytkowej okazują się trwałe – a to jeden z warunków włączenia danego zjawiska przez znawców do normy wzorcowej.

Norma reguluje użytkowanie języka na wszystkich poziomach: 

Po co przestrzegać norm językowych?

Być może zastanawiasz się nad sensem przestrzegania często skomplikowanych norm językowych. Czy nasze wypowiedzi – zarówno te ustne, jak i pisemne – koniecznie muszą je spełniać? Czy nie wystarczy mówić i pisać tak, by inni nas rozumieli i byśmy osiągali zamierzone cele? Taki dylemat jest pozorny – jesteśmy rozumiani i osiągamy zamierzone cele właśnie dlatego, że przestrzegamy norm językowych – często w sposób nieświadomy, odruchowy. Trafność własnej intuicji językowej warto sprawdzać, ponieważ niekiedy ona zawodzi (nie wszystko, co mieści się w normie użytkowej, jest zgodne z normą wzorcową), a naruszenie normy może narazić nas na nieprzyjemne konsekwencje.

Za kilka lat rozpoczniesz karierę zawodową. Być może staniesz przed koniecznością wysyłania listów i e‑maili do współpracowników czy klientów. Jeżeli nie będziesz przestrzegać norm poprawności (ortograficznej, interpunkcyjnej, fleksyjnej, składniowej itd.), odbiorca korespondencji może uznać cię za osobę niewykształconą i niekompetentną. Podobna prawidłowość rządzi komunikacją mówioną. Jeśli podczas spotkań służbowych, przyjęć, konferencji nie będziesz przestrzegać norm poprawności, a także norm grzeczności – zwracać się do różnych osób stosownie do ich rangi i stopnia waszej zażyłości – możesz zostać uznany/uznana za osobę źle wychowaną, pozbawioną klasy i obycia.

Normy językowe są ważne również w życiu prywatnym. Bliscy na ogół są gotowi wybaczyć nam więcej uchybień niż obcy, ale nie przestrzegając norm językowych (szczególnie norm grzeczności), możesz urazić lub zranić przyjaciela bądź członka rodziny.

Słowa mają moc sprawczą – służą nie tylko do osiągania codziennych celów, ale też budują nasz wizerunek (sposób, w jaki postrzegają nas inni ludzie) i relacje z otoczeniem. Dlatego tak ważne jest używanie języka w sposób świadomy i odpowiedzialny.

Słownik