Przeczytaj
Filozofia XVII w.
Filozofia XVII w. charakteryzuje się dużą różnorodnością idei i teorii. Jednocześnie pozostaje w ścisłym związku z naukami przyrodniczymi, a najwięksi myśliciele tego okresu łączą swoje zainteresowania filozoficzne z konkretnymi dziedzinami nauki. Uwagę wielu filozofów przykuwało bowiem poszukiwanie nowej metody naukowego wyjaśniania zjawisk przyrodniczych. Podstawowymi kierunkami metodologicznymi były racjonalizmracjonalizm i empiryzmempiryzm, które opierały się na wzorach rozumowania matematycznego. Racjonalizm głosił, że poznanie jest niezależne od doświadczenia i jedynym środkiem jego osiągnięcia jest rozum. Empiryzm natomiast uznawał, że wiedza musi się wywodzić z dowodów zmysłowych i uogólniania eksperymentów. Czołowymi reprezentantami racjonalizmu byli Descartes (forma spolszczona Kartezjusz), Spinoza i Leibniz, a empiryzmu Galileusz, Hobbes i Locke.
Wśród wielu koncepcji szczególne miejsce przysługuje kartezjanizmowi. René Descartes (1596–1650) był skrajnym racjonalistą. Odrzucał wartość poznania za pośrednictwem zwodniczych jego zdaniem zmysłów, a za jedyne źródło wiedzy uznawał umysł. Uważał, że człowiek wyposażony jest we wrodzoną intuicyjną wiedzę. Dzięki niej może poznać świat, o ile zastosuje prawidłową metodę rozumowania.
Kartezjusz stworzył wzorowany na modelu nauk matematycznych system metodologiczny, który zaprezentował w Rozprawie o metodzie. Dla poglądów Kartezjusza charakterystyczny jest dualizmdualizm, wynikający z jego przekonania o zupełnej odrębności i niezależności substancji umysłu i substancji ludzkiego ciała.
Oponentem Kartezjusza był Baruch Spinoza (1632–1677), który odrzucał kartezjański dualizm i głosił monizmmonizm. Uważał on, że istnieje tylko jedna nieskończona substancja, którą określał jako naturę i uznawał za Boga, pojmowanego w sposób materialistycznymaterialistyczny. Natura ta ma nieskończenie wiele cech, ale człowiekowi dostępne są tylko dwie: rozciągłość (materia) oraz myśl. Swój wkład w rozwój teorii wnieśli bracia polscy. Ich dorobek został opublikowany w roku 1668 w zbiorze wydanym na emigracji w Amsterdamie Bibliotheca Fratrum Polonorum quos Unitarios vocant (Biblioteka Braci Polskich zwanych Unitarianami).
Dualistyczny pogląd na świat odrzucał również Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716). W przeciwieństwie Spinozy, który głosił poglądy materialistyczne, był przedstawicielem racjonalizmu idealistycznegoidealistycznego. Uważał, że cała rzeczywistość jest zbiorem substancji elementarnych o charakterze niematerialnym, które nazywał monadami. Monady te były zróżnicowane pod względem doskonałości: najdoskonalszą był Bóg, niżej usytuowana była monada duszy ludzkiej, następnie zwierzęcia, rośliny itd. Teoria poznania Leibniza opiera się na założeniu, że każda monada odbija w sobie wszystko, co dzieje się we wszechświecie. Człowiek, który bada swoją duszę, może przez nią poznać cały wszechświat.
We Francji popularnością zaczął cieszyć się jansenizm, ruch religijny i społeczny postulujący odnowę katolicyzmu w duchu nauk św. Augustyna. Zwolennikiem jansenizmu był m.in. słynny matematyk i filozof Blaise Pascal.
Problematyką związaną z edukacją zajmował się Jan Ámos Komenský. Tworzył podręczniki szkolne i pracował nad teoretycznymi zagadnieniami z zakresu pedagogiki i dydaktyki. Propagował powszechny i jednolity (obejmujący wszystkie dzieci niezależnie od płci i stanu) system nauczania.
Rozwój nauk przyrodniczych w XVII w.
Galileusz (1564–1642), opierając się na empirycznych i matematycznych metodach badań przyrodniczych, stworzył materialistyczny i mechanistyczny obraz świata. Zasłynął jako konstruktor teleskopu, dzięki któremu odkrył plamy na Słońcu, cztery główne satelity Jowisza, góry i kratery na Księżycu oraz zaobserwował okresy pojawiania się planety Wenus. Jest również odkrywcą prawa bezwładności oraz prawa swobodnego spadania ciał. Swoimi badaniami potwierdził poglądy Kopernika na temat miejsca Ziemi w Układzie Słonecznym, ale pod wpływem perswazji inkwizycjiinkwizycji musiał się ich wyrzec.
Jednym z najtęższych umysłów epoki w dziedzinie nauk przyrodniczych był Isaac Newton (1643–1727). Do najważniejszych jego osiągnięć należało sformułowanie prawa powszechnego ciążenia i opracowanie na jego podstawie teorii ruchu planet. W dziedzinie optyki wysunął koncepcję korpuskularnej budowy światła. Był również prekursorem nauki o cieple. Głosił deistyczny i mechanistyczny pogląd na świat.
Thomas Hobbes (1588–1679) był autorem systemu mechanistycznego materializmu. Według niego cały wszechświat jest wieczną, niezależną od człowieka materią w ruchu. Świat ten jest dostępny poznaniu ludzkiemu za pomocą zmysłów, ale musi być obserwowany w ruchu i badany przy pomocy metody geometrycznej.
John Locke (1632–1704) odrzucił natomiast poglądy Descartes’a i Leibniza o wrodzonej wiedzy. Uważał, że umysł ludzki jest niezapisaną tablicą (tabula rasa), która zostaje wypełniona poprzez nabywanie przez człowieka doświadczeń. Locke rozróżniał doświadczenie zewnętrzne, polegające na oddziaływaniu rzeczywistości na zmysły człowieka, i wewnętrzne, będące aktem samoobserwacji człowieka, które nazwał refleksją.
Swój wkład w rozwój XVII‑wiecznej nauki mieli uczeni działający w Polsce. Do najwybitniejszych należeli astronom Jan Heweliusz oraz Adam Adamandy Kochański, który zajmował się matematyką i mechaniką (więcej na ten temat w lekcji poświęconej nauce i oświacie w XVII‑wiecznej Rzeczypospolitej).
Myśl polityczna XVII w.
W XVII w. nastąpiła zdecydowana laicyzacjalaicyzacja myśli politycznej i społecznej. Dominujące wcześniej koncepcje teistyczneteistyczne zaczęły być wypierane przez idee wyjaśniające stosunki społeczne jako dzieło ludzi. Centralnym problemem stało się poszukiwanie takiej formy organizacyjnej państwa, która zapewniałaby człowiekowi bezpieczeństwo i stwarzała warunki wszechstronnego rozwoju. Coraz głośniej domagano się respektowania zasad tolerancji religijnej i wolności politycznej.
Hobbes pojmował społeczeństwo jako wielki mechanizm, którym rządzą mechaniczne prawa. Dał temu wyraz w dziele pod tytułem Lewiatan. Przedstawił w nim swoją koncepcję organizacji społecznej. W jego przekonaniu powstanie państwa było rezultatem umowy społecznej. Uważał, że u podstaw państwa leżała potrzeba człowieka zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Poczucie nieustannego zagrożenia skłoniło ludzi do rezygnacji z niczym nieograniczonej wolności na rzecz poczucia bezpieczeństwa i do przekazania w tym celu władzy nad sobą państwu. Wyróżniał trzy rodzaje państwa: demokrację, arystokrację i monarchię. W demokracji władza spoczywa w ręku ludu, w arystokracji rządy sprawują optymaci, a w monarchii władca absolutny. Spośród nich najwyżej cenił monarchię absolutną. Posługując się argumentami racjonalnymi, dowodził, że ta forma rządów najlepiej odpowiada ludzkim potrzebom. Niezależnie od konkretnych rozwiązań ustrojowych nadrzędnym celem i najwyższym prawem dla sprawujących władzę powinno być dobro ludu. W przeciwnym razie demokracja przeradza się w anarchię, arystokracja w oligarchię, a monarchia w tyranię.
Zwolennikiem teorii umowy społecznej był również Locke. Uważał on, że źródłem władzy państwowej jest lud, który dysponuje władzą suwerenną. Na co dzień władzę sprawuje państwo, które otrzymało mandat do jej sprawowania warunkowo. W przypadku posługiwania się nią w sposób niegodziwy, lud może władzę odebrać. Według Locke’a najlepszą formą państwa jest monarchia konstytucyjna, w ramach której interesy ludu powinny być zabezpieczone takimi zasadami jak odpowiedzialność króla przed parlamentem i rozdział władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Jego główne dzieła to: List o tolerancji, Dwa traktaty o rządzie, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego oraz Myśli o wychowaniu. Bardziej radykalne poglądy głosił Spinoza, który był zwolennikiem demokracji bezpośredniej, w której rządy sprawowane są przez zgromadzenia wolnych i równych obywateli.
Jacques Bénigne Bossuet (1627–1704), podobnie jak poprzednicy, za główny cel istnienia państwa uznawał zapewnienie bezpieczeństwa jego mieszkańcom. Uważał, że najlepiej ten cel realizuje monarchia absolutna, której przeciwstawiał jej zdegenerowaną postać: monarchię arbitralną. O ile pierwsza zapewnia poddanym ochronę, o tyle druga zamienia ich w niewolników. Władzę królewską wywodził z prawa boskiego. Uważał ją za naturalną konieczność, ponieważ tylko istnienie kierującej się rozumem władzy przeobraża niezorganizowany tłum w sprawnie funkcjonujące państwo.
Słownik
(z łac. deus, D. dei – bóg, bóstwo) pogląd filozoficzno‑religijny, zgodnie z którym Bóg stworzył świat, ale po akcie stworzenia przestał ingerować w jego dalsze losy
(z łac. dualis – podwójny) w filozofii umysłu stanowisko zakładające istnienie dwóch odrębnych substancji: cielesnej i mentalnej
(z gr. empeiria – doświadczenie) przekonanie, że głównym źródłem wszelkiej wiedzy jest doświadczenie, a rozum w poznaniu odgrywa mniejszą rolę
(z łac. idealis – idealny; od gr. idea – kształt, wyobrażenie) pogląd, według którego świat dostępny ludzkim zmysłom nie jest całością rzeczywistości, oprócz niego istnieją wieczne i niezmienne byty niematerialne
(z łac. laicus – świecki) zeświecczenie, proces uniezależniania się różnych dziedzin życia społecznego, politycznego, kulturalnego itp. od wpływów Kościoła oraz duchowieństwa i nadanie im charakteru świeckiego
(z łac. materialis – materialny) teoria filozoficzna, według której istnieje tylko materia, wykluczająca możliwości istnienia bytów niematerialnych
(z gr. monos – jedyny) pogląd filozoficzny uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną – materialną lub duchową
(z łac. rationalis – rozumny) przekonanie, że jedyną podstawą wszelkiej wiedzy są zdania oczywiste, wyprowadzone z rozumowania
(z łac. inquisitio – badanie, dochodzenie) Święte Oficjum; instytucja Kościoła rzymskokatolickiego utworzona w celu wykrywania i sądzenia heretyków
(z gr. theos – bóg) wiara w istnienie Boga będącego stwórcą świata i sprawującego nad nim opiekę
Słowa kluczowe
astronomia, Descartes, empiryzm, filozofia, Galileusz, Hobbes, Leibniz, Locke, nauka, Newton, racjonalizm, Spinoza
Bibliografia
Bernal J. D., Nauka w dziejach, Warszawa 1957.
Kersten A, Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.
Libiszowska Z., Król−Słońce i jego czasy, Warszawa 1968.
Magdziarz W., Ludwik XIV, Wrocław 1991.
Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.
Wielka historia świata. Tom 6. Grzybowski S., Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.
Uklejska M., Zarys rozwoju nauki i jej organizacji. Część II Czasy nowożytne, Warszawa 1963.
Wielka historia świata. Tom 7, Świat w XVII w., red. A. Podraza, Warszawa 2005.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.
Kołakowski Andrzej, Rozum doświadczalny, „Mówią Wieki” 8/1993.
Kołakowski Andrzej, Rozum technologiczny, „Mówią Wieki” 9/1993.
Mroczkowska‑Rusiniak Dorota, Wenecki karnawał, „Mówią Wieki” 4/2008.
Otto Maria, W pracowni Jana Heweliusza, „Mówią Wieki” wydanie specjalne 3/2013, Gdańsk – miasto wielkiej historii.
Sikora Adam, Służebnik Lewiatana, „Mówią Wieki” 4/1997.