Pierwsze kroki

Jedną z pierwszych decyzji reżimu była inwazja na Tybet (1950 r.), który starał się wybić na niepodległość, i zbliżenie z ZSRS. To ostatnie zaowocowało podpisaniem w kwietniu 1950 r. układu o „przyjaźni, sojuszu i wzajemnej pomocy”. Równocześnie komuniści rozpoczęli przeobrażanie kraju na wzór sowiecki. Wprowadzono monopol partii. Najwyższą władzę sprawowały centralne instancje Komunistycznej Partii Chin (KPCh): Komitet Centralny i Biuro Polityczne, a de facto Mao Zedong, który przewodniczył obu ciałom, jednocześnie będąc prezydentem i głównodowodzącym armią. Na jego polecenie przeprowadzono czystki rządowego i partyjnego aparatu urzędniczego i rozpoczęto represje wobec „wrogów ludu”. Objęły one prozachodnią inteligencję, „kontrrewolucjonistów”, do których zaliczono zwolenników starego porządku i członków tajnych stowarzyszeń, chrześcijan oraz wszystkich, których posądzano o „prawicowe poglądy”. Szacunkowe dane mówią o egzekucji około miliona ludzi; co najmniej dwa razy więcej trafiło do obozów koncentracyjnych, w których poddawani byli „reedukacji” przez niewolniczą, niekiedy kilkunastoletnią pracę.

RwthoYjcSIQL7

Ilustracja przedstawia kilku mężczyzn - Azjatów. Jeden z mężczyzn, ubrany w mundur wojskowy, stojący z przodu, czyta komunikat z kartki. Przed mężczyzną stoi duży mikrofon. Pozostali mężczyźni przysłuchują się.

Największą z przemian pierwszych lat nowego państwa była reforma rolnareforma rolnareforma rolna. Ludność wiejską podzielono na pięć klas, na wzór tego, co uczyniono w ZSRS: „właścicieli ziemskich” (żyjących wyłącznie z opłat dzierżawnych), „bogaczy” (wydzierżawiających część ziemi), „średniaków”, „biedaków” i „bezrolnych”. Tym pierwszym konfiskowano całą ziemię, tak samo jak przemysłowcom i kupcom, którzy nie mieszkali na wsi. Problem polegał na tym, że sztuczny podział na klasy nie odpowiadał społecznej strukturze wsi, gdzie większość rolników żyła w podobnych warunkach. Decyzje partyjnych aktywistów, którzy przydzielali ludzi do odpowiednich grup, często były arbitralne i podatne na manipulację. W wyniku reformy nadziały ziemi otrzymało lub powiększyło ok. 300 mln chłopów, z których zdecydowana większość (80 proc.) gospodarowała na działkach niewielkich, nieprzekraczających 0,25 ha. Koszty reformy były ogromne. Co najmniej 2 mln bogatszych (lub za takich uznanych) chłopów straciło życie w wyniku decyzji jednoosobowych sądów, znacznie więcej trafiło na przymusową „reedukację”. Warstwa ziemiańska przestała istnieć. Pierwszy krok ku kolektywizacjikolektywizacjakolektywizacji został wykonany.

RcbosiDIJwqhw

Ilustracja przedstawia zdjęcie młodego chińczyka czytającego zgromadzonym wokół niego chłopom ustawę. Chłopi cieszą się, skandują, okazują radość, machają rękami podniesionymi do góry.

Przemianom w aparacie władzy i na wsi towarzyszyły zmiany natury społecznej. Wprowadzono równość kobiet wobec prawa, zabroniono konkubinatu, zawierania małżeństw pod przymusem i pomiędzy dziećmi. Dopuszczono rozwody i aborcje. Aby ograniczyć analfabetyzm, uproszczono tradycyjne pismo chińskie, modyfikując około połowy najtrudniejszych w zapisie znaków. Zmiany dotknęły także modę. Niedobrze widziana była biżuteria i ozdoby, zniknął makijaż, ujednolicono fryzury: wojskowe strzyżenie dla mężczyzn, fryzura na pazia dla kobiet. Pekin z dnia na dzień zaczął sprawiać wrażenie posępnego, ponieważ większość mieszkańców zaczęła się ubierać w standardową niebieską lub szarą bawełnę, która płowiała po częstym praniu. „W zachodnim garniturze i krawacie, w skórzanych butach, z włosami, które nagle wydały się za długie, poczułem się tak, jakbym był cudzoziemcem” – wspominał pewien mieszkaniec stolicy, gdy wrócił w 1950 r. do domu po rocznej podróży. I szybko pożyczył mniej rzucającą się w oczy odzież. Zmiany ogarniały wszystkie sfery życia.

Rkw1zXcb9GDQz

Fotografia przedstawia but na niskim obcasie, zrobiony z materiału ozdobionego różnymi haftami.

Ku wielkiemu skokowi

W 1953 r. Mao ogłosił, że rolnictwo, handel i przemysł staną się socjalistyczne. Stanowisko to nazwał linią generalną partii. Oznaczało to kolektywizację, nacjonalizacjęnacjonalizacjanacjonalizację handlu i przemysłu oraz wprowadzenie systemu gospodarki planowanej. W tym samym roku ogłoszono pierwszy plan pięcioletni, w którym położono nacisk na rozwój przemysłu ciężkiego. W latach 1955–1956 przeprowadzono forsowną kolektywizację wsi oraz wdrożono system państwowej dystrybucji podstawowych towarów, która miała na celu likwidację handlu prywatnego. W efekcie do końca 1956 r. cała gospodarka znalazła się w rękach państwa. Rok 1956 przyniósł także pogorszenie stosunków z ZSRS w następstwie wygłoszenia przez Nikitę Chruszczowa tajnego referatu potępiającego kult Stalina. Przywódca ChRL szybko zrozumiał, że podważanie kultu Stalina może podważyć kult, jakim on sam cieszył się w Chinach. O tym, że pozycja Mao w Chinach była kwestionowana, dowiodła „kampania stu kwiatów”, podczas której złagodzono cenzurę i zachęcono inteligencję do oceny polityki prowadzonej przez komunistów. Szeroki odzew i krytyka, jaka spadła na Mao, doprowadziła do zaostrzenia represji.

Rz7MffLb4hFmP

Fotografia przedstawia dwóch mężczyzn siedzących obok siebie przy stole. Jeden jest Azjatą, drugi Europejczykiem, oboje uśmiechają się do siebie. Przed Azjatą leży paczka papierosów zaś drugi mężczyzna trzyma w ręku wachlarz.

Mao oskarżył Chruszczowa o rewizjonizm, atakował korupcję sowieckiej biurokracji, doszukiwał się w działaniach Moskwy dążenia do powrotu do kapitalizmu. Jednocześnie jednak kwitła współpraca obu państw na polu gospodarczym. Poza udzieleniem wielomiliardowych kredytów ZSRS kształcił na swoich uczelniach 20 tys. chińskich inżynierów, a do samych Chin wysłał ok. 10 tys. doradców technicznych. Mao kilkukrotnie odwiedzał Moskwę, a jego krytyka ZSRS nie miała konsekwencji dyplomatycznych. Na jednym z takich spotkań, zorganizowanym w listopadzie 1957 r. z powodu wystrzelenia sputnikasputniksputnika na orbitę, doszło do osobliwej wymiany przechwałek. Miała ona doprowadzić do jednej z największych katastrof w dziejach. Chruszczow, będąc wciąż pod wrażeniem wielkiego sukcesu sowieckiej myśli technologicznej, powiedział wówczas:

Mao podjął rękawicę i natychmiast zapewnił:

W tym celu przewodniczący Mao zdecydował się na politykę Wielkiego Skoku. Miała ona pozwolić Chinom prześcignąć nie tylko Wielką Brytanię, ale także ZSRS. W planach Mao to Chiny, a nie ZSRS, miały stanąć na czele państw obozu socjalistycznego.

„Wielki skok naprzód”

W latach 1958–1962 przeprowadzono w Chinach wielki eksperyment społeczny. Mao, dążąc do dogonienia Wielkiej Brytanii w ciągu 15 lat, ogłosił plan radykalnego przyspieszenia rozwoju gospodarczego ChRL. Zamiast iść „na jednej nodze” ścieżką rozwoju wyznaczoną przez ZSRS, opartą na samym przemyśle, Chiny powinny „chodzić na dwóch nogach”: rozwijać zarówno przemysł, jak i rolnictwo. Kluczem do sukcesu miał być największy atut Chin: siła robocza licząca setki milionów ludzi (populacja Chin wynosiła ok. 600 mln ludzi), których wspólna i dobrze skoordynowana praca miała błyskawicznie, w wyniku „wielkiego skoku”, uczynić z Chin nowoczesne państwo realizujące ideały równości społecznej. Dążenie do utopii zakładało pogłębienie kolektywizacji, ludność skupiono w olbrzymich komunach ludowychkomuna ludowakomunach ludowych. Chłopi musieli opuścić własne działki, pozbawiono ich wszelkiej własności prywatnej, środków utrzymania i żywności. Podczas gdy oni pracowali przy wytopie stali, budowie tam i kanałów, komuna – kierowana przez działaczy partyjnych – organizowała opiekę nad dziećmi (także zmuszanymi do pracy) i przygotowywała posiłki. Wydawano je po trochu, w zależności od wydajności pracy i zasług dla „rozwoju” kraju. Tylko do końca 1958 r. w przedsięwzięciu brało udział ponad 100 mln Chińczyków.

Eksperyment zakończył się katastrofalnie. Choć Mao zakładał równomierny rozwój rolnictwa i przemysłu, nacisk położono na przemysł. Opuszczone pola (chłopów skierowano do wytopu stali) leżały odłogiem, co spowodowało spadek produkcji żywności i głód. Rozpętana kampania przeciw wróblom (ilustracja poniżej) doprowadziła do wylęgu robactwa, pożerającego plony, które udało się uzyskać.

RHuIP5BCOGoMS1

Ilustracja przedstawia plakat, na którym widać chłopca i dziewczynkę stojących obok siebie na otwartym terenie. Chłopiec jest ubrany w kurtkę, na szyi na związaną chustę. Widać jak strzela z procy. Dziewczynka jest ubrana w kurtkę i ma włosy związane kokardą z tyłu głowy. Patrzy w stronę strzału.

Sytuację pogorszyły klęski naturalne: susze i powodzie spowodowane nieumiejętną budową tam i kanałów, huragany. Gdy w końcu pozwolono chłopom wrócić na pola, zmuszono ich do stosowania praktyk wyjaławiających ziemię (gęsty siew i głęboka orka), aby jak najszybciej nadrobić straty. Rolnicy nie protestowali ze strachu. Praktyki te powiększyły jedynie rozmiary kryzysu. Mimo racjonowania żywności i importu „kapitalistycznego” zboża śmierć poniosło – wedle najnowszych badań – co najmniej 45 mln ludzi. Główny cel – zwiększenie wytopu stali – nie został osiągnięty. Wytop stali na początku lat 60. okazał się niższy niż w 1958 r., a jakość materiału produkowanego w prymitywnych piecach nie pozwalała na skuteczne wykorzystanie metalu. Podobnie było z wynikami innych gałęzi przemysłu. Na fatalny stan gospodarki wpłynęło też zerwanie sojuszu z ZSRS (oskarżonego o „zdradę leninizmu” na skutek prowadzenia polityki pokojowego współistnieniapokojowe współistnieniepokojowego współistnienia). Chruszczow w 1960 r. wycofał pomoc ekonomiczną dla ChRL i kazał wrócić do domu doradcom sowieckim, którzy nadzorowali budowę chińskich zakładów przemysłowych.

Odsunięcie Mao

Pod koniec 1960 r. skala katastrofy zmusiła Mao do kroku w tył. Niebawem wprowadzono tzw. system regulacji, oparty na „trzech swobodach i jednej odpowiedzialności”. „Swobody” dotyczyły wprowadzenia obrotu wolnorynkowego (przywrócono m.in. lokalne targowiska), prowadzenia małych przedsiębiorstw i powiększania działek, na które mogli powrócić chłopi i zatrzymać je na własność. „Odpowiedzialność” polegała na ustalaniu przez rząd wyników produkcji w kolejnych planach rozwoju gospodarki. Polityka „regulacji” przyniosła zaskakująco szybkie odrodzenie. Zadanie odbudowy chińskiej gospodarki wzięli na siebie politycy skupieni wokół Liu Shaoqi (m.in. Deng Xiaoping, późniejszy faktyczny przywódca ChRL). Obwinili oni po części Mao o katastrofę Wielkiego Skoku i odsunęli od faktycznej władzy, mimo że nadal pozostawał przewodniczącym partii. Mao nie pogodził się z drugoplanową rolą i przygotowywał do walnej rozprawy z wrogami politycznymi.

Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna

Celem rewolucji kulturalnej, ogłoszonej w 1966 r., było odzyskanie pełni władzy przez Mao poprzez stworzenie nowej, prawdziwie rewolucyjnej kultury i społeczeństwa. Miało to nastąpić w wyniku „wywrócenia starego świata”, czyli likwidacji tzw. czterech starych rzeczy: starej kultury, starych idei, starych zwyczajów i starych przyzwyczajeń. W praktyce oznaczało to niszczenie zabytków architektury i sztuki, wszystkich przedmiotów, które pamiętały czasy sprzed ery komunizmu, zakaz obchodzenia tradycyjnych świąt, noszenia tradycyjnych strojów, gry w „stare gry” takie jak szachy, słuchania muzyki klasycznej etc. Idee rewolucji kulturalnej wprowadzali w życie członkowie wielomilionowej Czerwonej Gwardii, tzw. hunwejbinihunwejbinhunwejbini, złożonej początkowo głównie ze studentów. Atakowali oni wszystkich tych, którzy sprzeciwiali się nowej polityce, a także tych, których o to bezpodstawnie obwiniano. Na pierwszy ogień poszli liderzy partyjni (Liu Shaoqi i Deng Xiaoping zostali usunięci z partii) i inteligencja. Z czasem działania hunwejbinów wymknęły się spod kontroli i w samych szeregach partii, w której wpierw dokonali czystki, zaczęły się odzywać głosy sprzeciwu. Oficjalnie pomyślne zakończenie rewolucji ogłoszono w 1969 r. Zginęło ponad 1 mln ludzi, a 10–20 mln doznało prześladowań. W praktyce rewolucja kulturalna trwała jednak nadal, choć straciła na impecie. Na szczytach władzy rywalizowały ze sobą dwa skrzydła: radykalne, skupione wokół żony Mao Jiang Qing, i umiarkowane – pod wodzą premiera Zhou Enlai. Mao nie faworyzował żadnej z frakcji, gdyż obu potrzebował: radykalna zapewniała mu czołową pozycję w państwie, umiarkowana przeciwdziałała anarchii i naprawiała błędy wynikające ze zbyt rewolucyjnych posunięć. Status quo utrzymywał się do śmierci Mao we wrześniu 1976 r. Niebawem nastąpiła reformatorska era zrehabilitowanego Denga Xiaopinga.

Słownik

Słowa kluczowe

Mao, kolektywizacja, wielki skok, rewolucja kulturalna, komuna ludowa, hunwejbini, czerwona książeczka, świat po II wojnie światowej, zimna wojna

Bibliografia

Davin D., Mao Zedong, tłum. E. Spirydowicz, Warszawa 2000.

Dikötter F., Rewolucja kulturalna. Historia narodu 1962‑1976, tłum. B. Gadomska, Wołowiec 2018.

Dikötter F., Tragedia wyzwolenia. Historia rewolucji chińskiej 1945‑1957, tłum. B. Gadomska, Warszawa 2016.

Dikötter F., Wielki głód. Tragiczne skutki polityki Mao 1958‑1962, tłum. B. Gadomska, Wołowiec 2013.

Færøvik T., Mao. Cesarstwo cierpienia, tłum. E. Partyga, Warszawa 2018.

Patek A., Zblewski Z., Polska i świat w latach 1918‑1993, Kraków 1998.

Polit J., Chiny, Warszawa 2004.

Tyszkiewicz J., Czapiewski E., Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2012.