Poezja nowofalowców

Analiza i interpretacja wiersza Stanisława Barańczaka U końca wojny dwudziestodwuletniej pozwoli przyjrzeć się charakterystycznym cechom poezji Nowej Fali – zarówno ideowym, jak i językowym. Utwór – napisany w 1968 roku – może być uznany za reprezentatywny dzięki tytułowi. Zawiera on nie tylko aluzję autobiograficzną (autor w momencie pisania miał 22 lata), ale również pokoleniową (to 22 lata panowania w Polsce systemu totalitarnegototalitaryzmtotalitarnego, przeciwko któremu buntowali się młodzi twórcy).

R10eiMFHV3vHu1

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn. Mężczyzna po lewej pisze na maszynie do pisania. Ma włosy zaczesane na bok, które opadają mu na czoło. Ma brodę z krótkimi wąsami. Ubrany jest w garnitur. Mężczyzna po prawej pochyla się nad maszyną do pisania. Ma krótkie włosy i lekki zarost na twarzy.

Nowa Fala

Pokoleniowym przeżyciem debiutujących na przełomie lat 60. i 70. poetów Nowej Fali były wydarzenia 1968 r., dlatego określa się ich również jako Pokolenie ’68. Program artystyczny i ideowy grupy młodych twórców został najpełniej wyrażony w książkach krytycznych: Nieufni i zadufani Stanisława Barańczaka (1971) oraz Świat nie przedstawiony Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego (1974). Według nowofalowców literatura powojenna nie przedstawiała we właściwy sposób problemów społecznych i nie potrafiła zmierzyć się z wyzwaniami współczesności. Z tej diagnozy wynikały ich główne hasła: „mówić prawdę” i „mówić wprost” (bez aluzji i niedopowiedzeń), poezja natomiast miała istnieć w bliskim związku z życiem codziennym („tu i teraz”). Młodzi twórcy demaskowali obłudę życia publicznego i języka propagandy, nazywanego – za Orwellem – nowomową. Wykorzystali i rozwinęli odkrycia poezji lingwistycznejpoezja lingwistycznapoezji lingwistycznej, a także czerpali z dorobku Awangardy Krakowskiej (szczególnie Przybosia i Peipera). Od poetów z dwudziestolecia międzywojennego przejęli technikę wydobywania ze słów jak największej liczby znaczeń; od powojennych lingwistów – zainteresowanie regułami mówienia i pisania. Młodzi poeci poddali wnikliwej analizie język środków masowego przekazu. Twierdzili, że zinstytucjonalizowane formuły propagowane przez media zamykają człowieka w schematach, a przez to ograniczają i uniemożliwiają samodzielne myślenie. Rozbijając nadużywane przez władzę skostniałe stałe związki frazeologiczne (frazeologizmy), przekształcali ich znaczenia i docierali w ten sposób do pierwotnych sensów tworzących je słów. Podobnie wyzwoleniu języka (czyli wyzwoleniu człowieka) służyła stylizacja utworów na formę niepoetycką – wywiad, ankietę, przesłuchanie.

Symbolika tytułu

R17BiWVNHkqwj1

Zdjęcie przedstawia kobietę i mężczyznę idących obok siebie. Mężczyzna jest dojrzały. Ma siwe włosy oraz ciemną brodę z wąsami. Ubrany jest w szare spodnie, niebieską koszulę oraz ciemną marynarkę. Nosi okulary w dużych oprawkach. Po jego lewej jest kobieta. Ma zamknięte oczy, nosi okulary. Ma półdługie włosy. Ubrana jest w niebieski kostium z ciemnym płaszczem. Trzyma torebkę.

Warto poddać wnikliwej analizie sam tytuł. Szyk wyrażenia „wojna dwudziestodwuletnia” jest wzorowany na terminach specjalnych (stosowanych w nauce): najpierw rzeczownik, potem przymiotnik, na przykład: „wojna siedmioletnia”, „wojna trzydziestoletnia”. Tak więc „wojna dwudziestodwuletnia” – w historii nieodnotowana – jest terminem pozornym, nabiera przy tym zabarwienia patetycznego, dzięki zbudowaniu go na książkowym wzorcu. W ustroju komunistycznym chętnie stosowano frazeologię „militarną”, która miała wyrażać pełne poświęcenia i bezkompromisowości stanowisko partii komunistycznej (oraz ludzi pracy), a także ich bojowe nastawienie do rzeczywistości. Podczas „wojny dwudziestodwuletniej” przeprowadzano kampanie: siewne i żniwne, buraczane i ziemniaczane oraz wydobywcze; bitwy o plany; szturmy na sklepy. Na froncie robót trwała walka o jakość. Zmilitaryzowano nawet zimę, która atakowała. Używana w społecznej komunikacji frazeologia uświadamiała, że we wszystkich dziedzinach życia trwa walka. W takim świecie nie istniała przestrzeń wolności; był to zatem świat totalitarny, w którym człowiek nie znaczył nic.

Tytułowa wojna może być rozumiana w wymiarze jednostkowej egzystencji (W dzień zwycięstwa nad sobą, w dzień przegranej z sobą) – jako trwająca dwadzieścia dwa lata wojna wartości, której koniec przyniósł wyjaśnienie  wszystkiego, czyli ich ostateczne rozpoznanie i dokonanie wyboru. Wiersz Barańczaka jest więc współczesnym rozwinięciem barokowego motywu życia ludzkiego jako bojowania – człowiek jest samotny we wrogim świecie. W zakresie słownictwa i frazeologii potwierdzeniem tego są wyrazy i ich związki należące do pola znaczeniowego słowa „wojna”: „atak”, „przegrana”, „okopy”, „rozgromić”, „klęska”, „grób”, „dzień zwycięstwa”, „zawieszenie broni”, „dywanowy nalot”, „krzyżowy ogień”, „huraganowy ogień”, „grzebać zabitych”. Wszystkie te wyrazy i związki odnoszą się do XX‑wiecznej traumy wojny i doświadczenia jej przez człowieka współczesnego. W takim wykorzystaniu znaków cywilizacji Barańczak podąża śladem poezji awangardowej (np. Miasto Tadeusza Peipera).

Słownik