Struktura to układ różnych elementów, które pozostają ze sobą w określonych relacjach. Tak patrzymy również na strukturę społeczną. Układ elementów ma tu charakter hierarchiczny, a powiązane są one funkcjonalnie. StratyfikacjastratyfikacjaStratyfikacja, czyli uwarstwienie, także ma charakter hierarchiczny, ale uwzględnia też wartościowanie: miejsce elementu określane jest przez jego znaczenie. W społeczeństwie wyraża to prestiż oraz inne wartości (np. dochody).

Podstawowe pojęcia opisujące jednostkę w grupie społecznej

Struktura i system stratyfikacyjny pozwalają skonstruować socjologiczny model społeczeństwa. Jednak składa się ono przecież z jednostek. Aby je dostrzec w abstrakcyjnym modelu strukturalno‑stratyfikacyjnym, musimy opisać sposób, w jaki są w nim umiejscowione. Pojęciem kluczowym jest tu rola społeczna.

RWZpnE9Uuqd9Y1
Schemat interaktywny. Po lewej stronie prostokąt podpisany ROLA. Połączony jest linią ciągłą z prostokątem podpisanym POZYCJA. Do tego prostokąta dodano trzeci, podpisany PRESTIŻ. Prostokąty POZYCJA i PRESTIŻ tworzą większy prostokąt zwany STATUSEM. Opis punktów znajdujących się na schemacie: 1. POZYCJA Pozycja to miejsce, jakie jednostka zajmuje w hierarchicznej strukturze grupy już w momencie pojawienia się w niej. Pozycja ma jednocześnie charakter funkcjonalny: zajmując określoną pozycję, jednostka zaczyna odgrywać przypisaną jej rolę. W jej skład wchodzą czynności niezbędne do funkcjonowania grupy oraz normy podtrzymywania relacji z innymi. Pozycja może być modyfikowana oceną sposobu odgrywania roli lub oddziaływaniem innych pozycji. Między pozycją i rolą występuje pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne: pozycja pozwala odgrywać rolę, a rola ustala pozycję w grupie., 2. ROLA Rola to zespół obowiązków i uprawnień przysługujących jednostce w ramach zajmowanej pozycji (podpisując umowę o pracę, zatrudniany przyjmuje obowiązki związane z tym stanowiskiem i korzysta z uprawnień, jakie do tego stanowiska są przypisane; podobnie uczeń rozpoczynający naukę w szkole bierze na siebie określone obowiązki, ale zyskuje również prawa; w grupie koleżeńskiej te prawa i obowiązki nie są sformalizowane, ale mimo to stanowią składnik roli: przyjaciela, przywódcy etc.). Z jednej strony rola zdefiniowana jest przez społeczeństwo, które każdą rolę ujmuje jako zestaw wartości, norm i wzorów zachowań przypisanych do danej pozycji. Z drugiej strony rola ma aspekt osobowościowy. Jednostka internalizuje składniki ról w procesie socjalizacji, robiąc to po swojemu. Interpretuje owe składniki zgodnie z naturą własnej osobowości. Odgrywanie roli może też wpływać na kształtowanie osobowości jednostki. Można powiedzieć, że rola jest dynamicznym aspektem pozycji zajmowanej w strukturze grupy., 3. PRESTIŻ Ocena odgrywania roli przez podmiot zajmujący określoną pozycję w grupie połączona jest najczęściej z oceną walorów osobistych członka grupy: charakteru, zdolności, sposobu wchodzenia w relacje z innymi członkami grupy i z jej otoczeniem zewnętrznym oraz jego zaangażowania w sprawy i problemy grupy. To sprawia, że podmioty zajmujące równorzędne pozycje w grupie mogą się cieszyć różnym uznaniem., 4. STATUS Status to określenie zbiorcze obejmujące pozycję i prestiż.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Określenia „status”, „pozycja” i „prestiż” stosowane są w socjologii zarówno do opisu miejsca jednostki w strukturze grupy, jak i pewnych kategorii społecznych w strukturzestruktura społecznastrukturze uwarstwienia społeczeństwa globalnego (np. status społeczny lekarzy, pozycja społeczna i zawodowa nauczycieli w systemie oświaty itd.).

Treści roli

Każda z ról odgrywanych w społeczeństwie przez jednostkę składa się z treści (cech) podstawowych i dodatkowych. Inaczej wyglądają one w grupach formalnychgrupa formalnagrupach formalnych, a inaczej w nieformalnychgrupa nieformalnanieformalnych.

RqTPlKyoVMsFn
Widzisz młodych ludzi. Na razie siedzą w auli i słuchają wykładu. Jednak po zajęciach spotkają się poza uczelnią. Kolegują się ze sobą. W pierwszym przypadku patrzymy na nich jak na członków grupy formalnej (grupa studencka), w drugim to tylko grono przyjaciół (grupa nieformalna).
Źródło: domena publiczna.
R1GluIMUQmgAm1
Pionowa oś czasu.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zestawy ról i mechanizm uzgadniania roli

W socjologii mówi się, że społeczeństwo (jego członkowie), definiując rolę, ma określone oczekiwania w stosunku do jednostki, która zajmuje daną pozycję w grupie. Oczekuje mianowicie, że jednostka będzie się zachowywała zgodnie z wartościami, normami i wzorami zachowań przypisanymi do jej roli.

bg‑green

Pomyśl o jakimkolwiek nauczycielu. Kim jest społeczeństwo, które ma wobec niego oczekiwania? Czy to ty? Dyrektor szkoły? Rodzice? Kurator? Inni nauczyciele? Jeśli to wszyscy wymienieni, to czy owe oczekiwania mogą być jednorodne?

Rola społeczna jest definiowana przez wielu członków społeczeństwa wchodzących w relacje z daną osobą (aktorem). Każdy z uczestników relacji definiuje jakieś oczekiwania dotyczące treści i sposobu pełnienia określonej roli. Mówimy zatem nie o pojedynczej roli, ale o zestawie ról społecznych związanych z jednym statusem (na przykład nauczyciela). Zestaw ról jest wewnętrzny i zarazem zewnętrzny w stosunku do grupy. Uczestnicy interakcji (podmioty relacji) definiujący oczekiwania związane z rolą mogą bowiem należeć do innych grup, zajmować różne pozycje i być związani odmiennymi zestawami ról wynikającymi z zajmowanych pozycji. Oczekiwania wobec jednostki nie muszą zatem być spójne. Pełnienie zestawu ról zależy od wielu czynników, między innymi od cech podmiotu, któremu nadawana jest rola, charakterystyki, właściwości grupy, do której należy, oraz charakterystyk podmiotów uczestniczących w definiowaniu zestawów ról. Szerokie spektrum oczekiwań ze strony uczestników interakcji definiujących zestawy ról sprawia, że podmiot nie jest w stanie spełnić ich wszystkich. Dlatego grupa musi wybrać jeden z mechanizmów uzgadniania roli, aby likwidować napięcia w zestawie ról.

REnEGOc3oQJ0E
Zróżnicowane zaangażowanie partnerów Aktor może się koncentrować na aspektach roli definiowanych przez partnerów najbardziej zaangażowanych., Zróżnicowany zakres władzy partnerów nad aktorem Aktor może np. wykorzystać koalicję partnerów posiadających mniejszy zakres władzy do obrony swojej wizji roli., Ochrona przed obserwacją Oznacza wyłączenie pewnego zakresu roli spod możliwości obserwacji przez niektórych partnerów., Wygrywanie konfliktu oczekiwań przez aktora Jeśli partnerom uświadomi się sprzeczność ich oczekiwań, wówczas będą musieli je jakoś uzgodnić w drodze negocjacji lub walki o władzę., Współdziałanie w obrębie podobnych statusów Oznacza poparcie ze strony ludzi mających podobne statusy i podobne trudności w obliczu niespójnego wewnętrznie zestawu ról. W tym celu tworzone są struktury organizacyjne mające chronić i usuwać potencjalne konflikty, np. związki zawodowe, stowarzyszenia branżowe, kodeksy zawodowe itp., Ograniczenie zestawu roli lub rozpad układu zależności w rolach W sytuacji skrajnej oznacza rezygnację przez aktora z udziału niektórych partnerów, bez uszczerbku dla odgrywanej roli.

Role złożone i zjawisko konfliktu ról

Odgrywanie zestawu ról należy odróżnić od wielości zestawów ról wynikających z posiadanych statusów społecznych (czyli tak zwanych ról złożonych albo zestawu statusów), co wynika z równoczesnego uczestnictwa w różnych grupach społecznych.

bg‑green

Pomyśl o jednostce, która pełni równocześnie rolę matki, nauczycielki, przyjaciółki, sąsiadki, członkini organizacji zawodowej i stowarzyszenia.

W każdej z tych grup jednostka zajmuje jakąś pozycję społeczną, ma określony status członka grupy i odgrywa związaną z nim z rolę społeczną. Pomiędzy tak rozumianymi zestawami ról może dochodzić do konfliktów przy próbie alokacjialokacjaalokacji zasobów.

Konflikt przy próbie alokacji zasobów może dotyczyć na przykład czasu poświęcanego na poszczególne działania wynikające z wymagań danych zestawów ról: obowiązki rodzinne kontra obowiązki związane z rolą zawodową lub uczestnictwem w innych wymiarach życia publicznego.

Te konflikty wynikają najczęściej z wyborów dokonywanych przez jednostkę, dotyczących: planowania zasobów (czasu, sił i środków) lub zarządzania rolami (wchodzenie i rezygnacja). Jednostka może stosować wiele mechanizmów, aby obniżyć napięcie w strukturze pełnionych ról (inaczej: ról złożonych, zestawu statusów) lub uniknąć konfliktu ról.

RXGapPFXVmJ7f
Delegowanie zadań Przekazywanie części zadań związanych z rolą innym osobom. Instrument ten można stosować, wykorzystując relacje podległości (np. profesor – asystent) lub partnerskie porozumienie (np. małżeństwo), a także uruchamiając dodatkowe zasoby (np. zlecanie prac domowych wynajętej gospodyni)., Zamknięcie relacji Ograniczenie lub zerwanie kontaktów z osobami nakładającymi na nas zbyt wiele obowiązków w ramach odgrywanej roli., Manipulacja zestawami ról Można próbować manipulować cechami roli, tak by marginalne cechy zostały uznane przez partnerów za cechy niezbędne lub nawet podstawowe. Taka manipulacja daje aktorowi pewne odciążenie przy realizacji podstawowych cech roli. Jednym ze sposobów manipulacji jest też rozszerzenie zakresu ról (czasami jedynie werbalne) jako usprawiedliwienie dla niezbyt dobrego wypełniania ról. Nadmiar obowiązków skutecznie bowiem utrudnia rzetelne wywiązywanie się z nich., Tworzenie barier interakcyjnych Ograniczanie zakresu realizacji zadań w obrębie danej roli – aż do postaci skrajnej tego mechanizmu, czyli rezygnacji z roli.

Słownik

alokacja
alokacja

rozmieszczenie; dotyczy zasobów, głównie w gospodarce, ale nie tylko; rozmieszczenie zasobów polega na przypisaniu ich do instrumentów użycia

dress code
dress code

element savoir‑vivre'u, który określa sposób dopasowania ubioru do miejsca i sytuacji; dotyczy zarówno życia prywatnego, jak i zawodowego

grupa formalna
grupa formalna

grupa społeczna, w której więź między członkami oraz sankcje kontroli społecznej określone są przepisami; ma ściśle określoną strukturę wewnętrzną i działa na podstawie przepisów prawa

grupa nieformalna
grupa nieformalna

grupa społeczna o spontanicznym sposobie zorganizowania, funkcjonująca dzięki interakcjom podtrzymywanym przez członków; jest to grupa o nieformalnym (np. koleżeńskim) systemie kontroli społecznej

grupa społeczna
grupa społeczna

grupa jednostek o tożsamości zbiorowej, której towarzyszą kontakty, interakcje i stosunki społeczne w jej obrębie, częstsze i bardziej intensywne niż z osobami z zewnątrz; inaczej: zbiorowość ludzi (co najmniej trzy osoby), między którymi występuje więź, a powiązane w obrębie grupy role służą realizacji wspólnych celów

internalizacja
internalizacja

mechanizm i zarazem proces przyjmowania ze środowiska społecznego i uznawania za własne poglądów, norm, wartości, wzorów zachowań, postaw w stosunku do świata, rzeczy i ludzi

osobowość
osobowość

właściwa danej osobie, zorganizowana struktura motywacji, właściwości, cech, postaw i kompetencji działania, będącą biograficznym wynikiem radzenia sobie jednostki z wymogami środowiska i własnego organizmu

socjalizacja
socjalizacja

(z łac. socialis – społeczny, towarzyski); uspołecznienie, proces nabywania przez podmiot umiejętności (a przede wszystkim przyswajania systemu wartości, norm i wzorów zachowań akceptowanych i podtrzymywanych przez zbiorowość lub społeczeństwo); proces, w którym jednostka ze swoimi specyficznymi biologicznymi i psychicznymi dyspozycjami staje się dojrzała społecznie; w wyniku tego zostaje wyposażona w dynamicznie podtrzymywane w okresie całego życia zdolności i umiejętności skutecznego działania w obrębie całego społeczeństwa (jak i w poszczególnych jego elementach); jednocześnie jest to proces powstawania i rozwoju osobowości, zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym

stratyfikacja
stratyfikacja

(z łac. stratum – warstwa); hierarchiczne ułożenie wielkich zbiorowości społecznych (klas, warstw, kategorii społeczno‑zawodowych), wyróżnianych ze względu na dysponowanie przez nie zasobami społecznymi, władzą, kapitałem, wykształceniem, prestiżem itp.

struktura społeczna
struktura społeczna

uporządkowana całość, dynamiczny układ stosunków między elementami składowymi, jednostkami, rolami, pozycjami, kategoriami społecznymi i instytucjami