Teresa Kostkiewiczowa Pieśń

W najdawniejszej tradycji antycznej pieśń występowała jako składnik zbiorowych obrzędów: jej tekst słowny śpiewany był z akompaniamentem muzyki i towarzyszeniem tańca przez improwizatora lub wykonawcę wraz z chórem uczestników uroczystości.

1 Źródło: Teresa Kostkiewiczowa, Pieśń, [w:] Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Wrocław 1988, s. 356.

Teresa Kostkiewiczowa Pieśń

W budowie utworów pieśniowych zachowane zostały istotne właściwości związane z genezą gatunku, utrwalające sposobność tekstu do realizacji muzyczno‑wokalnej. Były to: organizacja stroficzna powtarzająca uporczywie ten sam układ wersów zwrotki, tendencja do wyrazistej rytmizacji, liczne paralelizmy leksykalneparalelizm leksykalnyparalelizmy leksykalne i powtórzenia, częste posługiwanie się refrenem, skłonność do paralelizmu składniowegoparalelizm składniowyparalelizmu składniowego i prostej organizacji syntaktycznejorganizacja syntaktycznaorganizacji syntaktycznej.

1 Źródło: Teresa Kostkiewiczowa, Pieśń, [w:] Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Wrocław 1988, s. 356.

Ludwika Ślękowa Pieśń

Znamiennymi cechami pieśni Horacjańskich były: krótkość (brevitas; pieśni miały zazwyczaj 6–10 strof) oraz różnorodność (varietas). Ta ostatnia właściwość przejawiała się wielorako. Znajdowała przede wszystkim wyraz w bogactwie treści, na którą składały się takie tematy jak: miłość, przyjaźń, pogłosy życia towarzyskiego (zwłaszcza w utworach biesiadnych), rozważania o własnej twórczości, refleksje moralne (wchłaniające elementy stoickie i epikurejskie, których połączenie stanowiło charakterystyczne znamię postawy filozoficznej poety), wreszcie sprawy publiczne. Estetyczną zasadę różnorodności spełniała także metrykametrykametryka. Na podkreślenie zasługuje bogactwo strofiki [...]. Carmina Horacy konstruował przeważnie w formie mowy zwróconej do adresata bądź całkowicie fikcyjnego, bądź też mającego autentyczny prototyp pozaliteracki [...]. Ton i styl wypowiedzi bywał różny: od uroczystej i patetycznej pochwały po ostry czy ośmieszający atak lub monolog perswazyjny i przestrzegający.

2 Źródło: Ludwika Ślękowa, Pieśń, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze – Renesans – Barok), red. Teresa Michałowska, Wrocław 1990, s. 567.

Ludwika Ślękowa Pieśń

Horacjanizmem nazywano zarówno zespół teoretycznoliterackich poglądów rzymskiego poety, [...] jak też rozmaite formy zainteresowania jego twórczością i nawiązywania do niej. [...] Horacjanizm XVI i XVII w. był – w rozumieniu socjologicznym – fragmentem ówczesnego życia literackiego. Konstytuowały go zjawiska składające się na tzw. recepcjęrecepcjarecepcję społeczną dziedzictwa Horacjuszowego: działalność edytorska, rozpowszechnianie i obieg czytelniczy jego utworów, miejsce poezji Horacjańskiej w procesie dydaktycznym, zainteresowanie Horacym jako indywidualnością twórczą oraz intelektualną, krytycznoliteracka ocena i analiza jego dorobku.

W ujęciu historycznoliterackim [...] renesansowy i barokowy horacjanizm sprowadza się do postawy „dialogowej” [...], zajmowanej przez nowożytnych twórców wobec dokonań antycznego poety. Przede wszystkim zaś – do jej efektów, do rezultatów owego nastawienia na poezję Horacego, utrwalonych w poszczególnych tekstach lub w całej twórczości określonych autorów. Utożsamia się ten nurt z kompleksem tendencji poetyckich, mających źródło w twórczości Horacego, a żywotnych w XVI i XVII (także w XVIII) stuleciu i poświadczonych szeregiem utworów, które dzięki wspólnemu wzorcowi wyposażone zostały w pewne cechy analogiczne.

4 Źródło: Ludwika Ślękowa, Pieśń, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze – Renesans – Barok), t. 1990, red. Teresa Michałowska, Wrocław, s. 568.

Ludwika Ślękowa Pieśń

Próbę stworzenia w języku narodowym pieśni lirycznej na miarę rzymskiego mistrza przyniósł zbiór Kochanowskiego Pieśni ksiąg dwoje, wydany pośmiertnie w r. 1586 [...]. Powiązania z wzorem Horacjańskim sygnalizował Kochanowski brzmieniem tytułu, oryginalnym cytatem zamieszczonym przed pierwszą pieśnią zbioru, wreszcie zakończeniem całości parafrazą Horacjańskieh ody II 20: Niezwykłym i nie leda piórem... I chociaż w utworach składających się na ten tom odwoływał się Kochanowski również do innych tradycji literackich [...], jako całość zbiór nie utracił horacjańskiego charakteru.

Analiza zamieszczonych w zbiorze utworów pozwala zrekonstruować przypuszczalne poglądy Kochanowskiego na temat pieśni. [...]  Jak można przypuszczać, za podstawową właściwość pieśni uznał niewielki rozmiar, budowę stroficzną oraz szeroko pojętą różnorodność. Ta ostatnia cecha dotyczyła tematyki (znajdujemy w zbiorze pieśni filozoficzno‑etyczne, miłosne, obyczajowe, obywatelskie, autotematyczneautotematycznyautotematyczne), możliwych postaw podmiotu wypowiadającego (pochwalnej, nagannej: ośmieszającej lub atakującej w tonacji powagi, zalecającej, ostrzegawczej) oraz stylów. [...] Zróżnicowane były ponadto wiersz i strofa. W pieśniach obowiązywała zależność stylu od rangi tematu i od postawy podmiotu lirycznego. I tak np. apoteoza twórczości poetyckiej splatała się ze stylem wzniosłym [...], podobnie atak na szlachtę zaniedbującą obowiązki publiczne [...], ale nadużycia w sferze codziennej obyczajowości były już kompromitowane przez ośmieszenie za pomocą środków właściwych stylowi niskiemu [...].

Podobnie jak Horacy, Kochanowski posługiwał się najczęściej monologiem retorycznym, czyli formą przemówienia do słuchacza. [...] Przejął z Horacjańskich pieśni filozoficzno‑moralne treści (stoicko‑epikurejskie), korygował je własnym doświadczeniem, równocześnie dbając, by nie było to sprzeczne z pierwowzorem. Stąd np. brak w tomie wierszy zdecydowanie religijnych, ale i oszczędność w posługiwaniu się symboliką mitologiczną, zastępowanie starożytnych realiów pojęciami ogólniejszymi lub polskimi odpowiednikami.

4 Źródło: Ludwika Ślękowa, Pieśń, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze – Renesans – Barok), t. 1990, red. Teresa Michałowska, Wrocław, s. 568.

Stanisław Windakiewicz Pieśni

Otóż [...] trzeba stwierdzić, że, obok kilkunastu [...] pieśni osobistych i patriotycznych, przeważną ich zawartość stanowią przekłady i parafrazyparafrazaparafrazy z Horacego. Klasyk czystej wody znachodził przyjemność w przekładach z klasyków. Do Pieśni włączył pięć przekładów z trzeciej księgi ód Horacego, mianowicie: [...] Intactis opulentior (Byś wszytko złoto posiadł, które powiadają, I 1) [...]. W łączności z tymi przekładami można dodać, że w Pieśniach umieścił Kochanowski także dwa wolne przekłady z innych klasyków, tj. elegii PropercjuszaPropercjuszPropercjusza [...] (Użałuj sie kto dobry a potłucz zawiasy, I, 25) i listu Penelopy do Ulissesa [...] z HeroidHeroidy OwidiuszaHeroid Owidiusza (Słońc już padło, ciemna noc nadchodzi). [...]

Znacznie więcej uroku niż przekłady posiadają swobodne parafrazy horacjańskie pióra Kochanowskiego. Bierze on z ulubionego autora cały pomysł, umiejscawia go śmiało, swobodnie przerabia, trochę mu doda lub ujmie, nadzwyczaj żywymi i trafnymi zwrotami polskimi myśli obce wyraża i stwarza niezupełnie ten sam, ale bardzo do oryginału zbliżony utwór. Dosłowne przekłady nie zawsze go zadowalały, czasem wolał tworzyć podobizny czytywanych utworów. Parafrazy pióra Kochanowskiego nie są zazwyczaj lepsze od oryginału, ale zbyt im w nastroju i wartości nie ustępują. [...]

Jeszcze ciekawsze są pieśni Kochanowskiego z lekkim oparciem u Horacego, a co do treści coraz bardziej samoistne. Zdaje się, jakby wśród komponowania tych pieśni Horacy dawał mu naukę i rady, i przeprowadzał czarnoleskiego poetę ku oryginalnej twórczości. W tej nowej odmianie pieśni znachodzimy już tylko pewne urywki ód Horacego, ale w oprawie własnej Kochanowskiego. [...] Pokazuje się więc, że Kochanowski myślał czasem zwrotkami Horacego i używał jego obrazów do wyrażania nasuwających mu się uczuć [...].

Na podstawie tych przykładów da się stwierdzić, że właściwym mistrzem naszego poety w zakresie liryki był Horacy. Z niego zaczerpnął pojęcia o liryce, na nim uczył się kompozycji i smaku, a co najważniejsze a wcale dziwne, przy jego pomocy został poetą ziemiańskim. Poezją zachęcającą do mierności, cnoty i czystego sumienia Kochanowski trafił do usposobienia ziemian polskich.

5 Źródło: Stanisław Windakiewicz, Pieśni, [w:] Kochanowski. Z dziejów badań i recepcji twórczości, oprac. M. Korolko, wybór M. Korolko, Warszawa 1980, s. 413–415.