Etymologia – nauka o pochodzeniu wyrazów

Etymologia to dział językoznawstwa badający pochodzenie wyrazów oraz ich zmiany dotyczące budowy i znaczenia. W dociekaniach etymologicznych bierze się pod uwagę rodzinę wyrazów, z której pochodzi badany leksemleksemleksem, i w ten sposób sprawdza się jego pochodzenie i znaczenie na przestrzeni wieków oraz tłumaczy się jego obecną formę. W przypadku wyrazów nieumotywowanych, czyli takich, dla których nie można znaleźć rodziny w danym języku, odpowiedników szuka się w językach pokrewnych. Mówimy wówczas o zapożyczeniach.

Zasada ta polega na tym, że aby orzec o wcześniejszym, czy wręcz pierwotnym znaczeniu danego wyrazu, trzeba zestawić z nim wyrazy, które zawierają ten sam rdzeńrdzeńrdzeń, nawet jeśli różnorodne procesy fonetyczneprocesy fonetyczneprocesy fonetyczne spowodowały zmiany utrudniające spostrzeżenie pokrewieństwa, np. w parach wyrazów o wspólnym pochodzeniu: płot – pleść, bój – boisko. Co z tego wynika, to fakt, że dla etymologa najważniejsza jest forma: jeśli w dwóch wyrazach różnica głoskowa nie jest motywowana prawami lub zjawiskami fonetycznymi, to choćby wyrazy te miały podobne znaczenie, nie można uznać, że jeden powstał z drugiego, jak np. w parach niespokrewnionych wyrazów: nieboszczyk – niebo, kościół – kości. Z kolei z drugiej strony: nawet znaczna rozbieżność znaczeniowa między dwoma wyrazami nie świadczy jeszcze o tym, że nie istnieje między nimi związek etymologiczny. Przykładem mogą być słowa: początek i koniec, w praindoeuropejszczyźnie posiadające ten sam rdzeń różniący się tylko obocznością głosekoboczność głosekobocznością głosek (*ken : *kon), a zatem mające ze sobą więcej wspólnego, niż mogłoby się intuicyjnie wydawać.

RYihvGXyscc3z

Mapa Euroazji. Zaznaczony jest na niej obszar praojczyzny języków indoeuropejskich. Obejmował on obecną południową Ukrainę, Mołdawię i Rumunię oraz Gruzję i zachodnią część Kazachstanu. Współczesne języki indoeuropejskie obejmują cały obszar współczesnej Europy, środkową i południową część Azji.

Etymologiczne i realne znaczenia wyrazów

Znaczenie realne wyrazu, nazywane także słownikowym, to znaczenie, które dany wyraz ma obecnie i które można znaleźć w słowniku współczesnego języka (np. polskiego). Znaczenie etymologiczne to znaczenie najstarsze, pierwotne, związane z historycznym rozwojem języka, a odtwarzane przez specjalistów na podstawie m.in. budowy słowotwórczej wyrazu, analizy porównawczej wyrazu z pokrewnymi formami w innych językach, czy wreszcie danych pozajęzykowych (np. z obszaru historii).

Znaczenie realne wyrazu jest niezależne od jego znaczenia etymologicznego. Najczęściej te dwa znaczenia różnią się od siebie, ale mogą również pokrywać się ze sobą. Przykładem takiego pokrywania się obu znaczeń jest wyraz pluć, którego dzisiejsze znaczenie – 'wyrzucać z ust ślinę lub flegmę' – kontynuuje znaczenie pierwotne, przypisywane przez językoznawców rekonstruowanej formie prasłowiańskiej *plьvati.

Jako przykład różnicy między znaczeniem realnym a etymologicznym może posłużyć wyraz święty. Współcześnie wyraz ten jest używany w stosunku do osób lub rzeczy stanowiących przedmiot kultu religijnego. Tymczasem w staropolszczyźnie i dawniej znaczyło tyle co ‘mocny’. Podobnie wyraz ksiądz pierwotnie nie miał nic wspólnego z chrześcijańskim duchownym; to znaczenie pojawiło się dopiero w średniowieczu w zachodniej słowiańszczyźnie, podczas gdy w języku prasłowiańskim i wczesnopolskim księdzem nazywano władcę, panującego, księcia. Zobacz obfitą w procesy fonetyczne historię tego zapożyczonego wyrazu:

1. podstawa etymologiczna z języka germańskiego: *kuningaz ‘król’

2. epoka wczesnoprasłowiańska: *kъnęgъ ‘władca’

3. epoka prasłowiańska: *kъnędzь ‘władca’

4. epoka przedpolska: kniądz ‘władca’

5. epoka staropolska: ksiądz ‘władca’ > ksiądz ‘duchowny’ (jako kalka z łac. dominus ‘pan’, którym określano również osoby duchowne).

R1Tokq68JpeHF1

Rycina przedstawia niebo, na którym niczym księżyc widnieje twarz.

Wyrazem pochodnym od księdza w znaczeniu ‘władca’ był księżyc z sufiksem słowotwórczym -ic, który po stwardnieniu spółgłoski ż przyjął formę -yc. Sufiks ten pełnił funkcję tworzenia nazw odojcowskich. Dlatego też pierwotnie księżyc oznaczał ‘syna księcia’, a ustabilizowanie się tego wyrazu jako nazwy ziemskiego satelity wynika ze słowiańskiego kultu przyrody, w tym m.in. księżyca.

Słowo bydło jest etymologicznie rzeczownikiem odczasownikowym, utworzonym w prasłowiańszczyźnie ze słowa *byti ‘być’ za pomocą sufiksu -dlo. Współcześnie znaczy: ‘zwierzęta hodowlane, rogacizna’. Jednak jeszcze w staropolszczyźnie wyraz ten miał znaczenie ‘posiadłość, majątek’ i pokrewny był słowu bydlić ‘mieszkać, żyć’. Historia semantycznego rozwoju słowa bydło przedstawia się według profesora Wiesława Borysia następująco:

‘miejsce pobytu, zamieszkania’ > ‘posiadłość, majątek’ > ‘zwierzęta hodowlane’

Ostatnie przejście znaczeniowe wymaga krótkiego wyjaśnienia. W dawnej Polsce o majętności gospodarza świadczył częstokroć inwentarz, traktowany również jako waluta. Jeśli zatem istniał związek między bogactwem a zwierzętami hodowlanymi, zmiana znaczeniowa ‘majątek’ > ‘zwierzęta hodowlane’ miała rację bytu.

Etymologia ludowa

Oprócz naukowej etymologii występuje też zjawisko etymologii ludowej. Jest to błędne objaśnianie pochodzenia niektórych słów przez najprostsze skojarzenia z innymi. Tak np. Sandomierz niektórzy tłumaczą jako ‘miejsce, gdzie San domierza (dochodzi) do Wisły’. Naukowa etymologia jest w stanie udowodnić, że pierwotne znaczenie tej nazwy to po prostu ‘gród Sędomira’.

Czasem jednak fałszywe skojarzenia powodują trwałe zmiany o zasięgu ogólnojęzykowym. Dzisiaj nikt nie wątpi, że istnieje ścisły związek formalny między wyrazami rozgrzeszyć i grzech. W staropolszczyźnie jednak występuje tylko forma rozrzeszyć (o znaczeniu ‘rozwiązać’, por. antynomiczneantynomiaantynomiczne zrzeszyć), bez g, dołożonego później na podstawie wtórnego skojarzenia z rzeczownikiem grzech. Podobnie było w przypadku historii słowa głaskać. Z danych historyczno‑porównawczych wynika, że pierwotna forma tego wyrazu brzmiała: łaskać (por. łaska). Ale przez podobieństwo do gładzić – podobieństwo znaczeniowe i brzmieniowe – powstała forma głaskać, w której inicjalne g jest etymologicznie nieuzasadnione.

Słownik