Tadeusz Milewski Językoznawstwo

Języki narodowe, jak polski czy francuski, obejmują elementy dwóch różnych rodzajów, a mianowicie w każdym z nich istnieje język ogólny używany przez wszystkich, obok niego zaś języki specjalne, czyli żargony poszczególnych zawodów i środowisk. Język ogólny i języki specjalne mają wspólny system fonologicznysystem fonologicznysystem fonologiczny i syntaktycznysystem syntaktycznysyntaktyczny, a różnią się od siebie głównie słownictwem. Otóż jedną z najważniejszych przyczyn zmian znaczeniowych wyrazów są ciągle ich zapożyczania przez język ogólny z języków specjalnych i na odwrót przez języki specjalne z języka ogólnego.

Pociąga to za sobą ważne konsekwencje. Wyrazy przechodzące z języka ogólnego do żargonu zwężają i precyzują swe znaczenie, a gdy na odwrót przechodzą one z żargonu do języka ogólnego, zakreszakres wyrazuzakres ich staje się ogólniejszy, a treśćtreść wyrazutreść uboższa. Przyczyna tego zjawiska jest łatwa do odgadnięcia. Żargony funkcjonujące na tle stosunkowo nielicznych i dokładnie sprecyzowanych sytuacji ograniczają znaczenie wyrazów do tych ciasnych możliwości, język ogólny natomiast używany w sytuacjach o wiele bardziej różnorodnych rozszerza to znaczenie do ich zakresu. [...] wyraz osnowa używany jest dotąd w środowisku tkaczy dla oznaczenia równoległych nici, w które warsztat tkacki wplata poprzecznie wątek. Wyrazy te przeniesione z żargonu tkaczy do języka ogólnego nabrały bardziej ogólnego, abstrakcyjnego znaczenia. Stały się one synonimamisynonimysynonimami o znaczeniu ʽpasmo, ciąg’, np. osnowa myśli, wątek rozumowania.

Zdarzają się wreszcie wypadki kolejnego zwężania i rozszerzania wartości wyrazu, co daje w rezultacie jak gdyby przenośnię. I tak np. staro‑wysoko‑niemiecki wyraz marahskalk ʽchłopak do koni’, przechodząc we wczesnym średniowieczu z języka ogólnego do języka specjalnego francuskiego dworu królewskiego, przybrał węższe znaczenie ʽkrólewski funkcjonariusz opiekujący się końmi, koniuszy’. Ten sam wyraz, przechodząc następnie z powrotem do języka ogólnego, rozszerzył swe znaczenie w innym kierunku i stal się wysokim tytułem wojskowym w ogóle: francuskie marechal. Wyraz ten zapożyczony do języka polskiego został rozszerzony nawet na dostojników świeckich, np. marszałek sejmu.

R1TV2XrX4XN6I

Rysunek przedstawia trzy postacie. Po lewej stronie stoi chłopiec stajenny trzymający w rękach siodło. Pod jego postacią widnieje napis maraskalk chłopak do koni. Pośrodku stoi mężczyzna we francuskim mundurze. Pod jego postacią widnieje napis marechal. Trzecia postać, po prawej, to mężczyzna w garniturze. Pod nim widnieje napis marszałek sejmu.

Zmiany w systemie stylistycznym języka związane są zazwyczaj ze zmianami słownikowymi, z wędrówkami społecznymi wyrazów, które znów są wywołane w dużym stopniu przez czynniki emocyjne. Wyrazy używane w kierowniczych warstwach społeczeństwa rozszerzają się częstokroć głównie dzięki prestiżowi, który posiadają jako wyrazy „wytworne”, z drugiej strony znów wyrazy z języka warstw niższych wchodzą do języka ogólnego dzięki świeżości swych asocjacjiasocjacjaasocjacji wyobrażeniowych i uczuciowych. Dostawszy się w tych warunkach do nowego środowiska, wyraz znajduje w nim formę miejscową mającą tę samą co on wartość słownikową, a więc swój synonim. Otóż z dwu takich synonimów albo jeden jako niepotrzebny ginie, albo zmienia swe znaczenie. W tym ostatnim wypadku synonim pochodzący z języka o „wyższym” prestiżu społecznym nabiera przy zróżnicowaniu znaczeń wartości dostojniejszej, wyraz zaś z dialektu społecznie „niższego” zepchnięty i poniżony otrzymuje odcień wulgarny i trywialnytrywialnytrywialny. [...]

Innego typu zmianą równocześnie systemu słownikowego i stylistycznego języka jest ewolucja funkcji polskiego wyrazu pan. Powstał on ze skrócenia wyrazu żupan, który był zapożyczeniem z języków tureckich. Żupan > pan oznaczał w I tysiącleciu n.e. urzędnika chana awarskiego wybierającego daninę. Po upadku państwa Awarów w VIII w. n.e. omawiany wyraz stracił swą pierwotnie precyzyjną wartość i przeszedł z czasem na nazwę urzędnika grodzkiego, tj. kasztelana, np. pan krakowski ʽkasztelan krakowski’. Przechodząc z ciasnego języka urzędowego do języka ogólnego, wyparł pan w XV w. dawniejszego gospodzina i przejął jego zasadnicze znaczenie ʽgłowy domu, posiadacza, władcy’. Początkowo per pan zwracano się tylko do Pana Boga i pana króla, do innych mówiono per ty. Dopiero z czasem pan stał się podmiotem zwrotów grzecznościowych zawierających czasownik w 3. os., np. czy pan spał? zamiast czy spałeś? Jako forma grzecznościowa należąca do systemu stylistycznego języka wyraz pan niezmiernie się rozpowszechnił, tak że dziś każdy jest panem”.

1 Źródło: Tadeusz Milewski, Językoznawstwo, Warszawa 1975, s. 201–202.