Pustelnia poety

RLSABzuFAe3we1

Fotografia przedstawia czwórkę młodych chłopaków w garniturach. Dwóch z nich stoi, pozostała dwójka ustawiona niżej obejmuje się za ramiona.

Cóż to za dziwne wezwanie, sekretna instrukcja kończy wiersz Mirona Białoszewskiego O mojej pustelni z nawoływaniem? Utworem tym trzydziestoczteroletni wówczas poeta zamknął jeden ze swoich najbardziej znanych cykli poetyckich Szare eminencje zachwytu, zamieszczony w debiutanckim tomie Obroty rzeczy (1956). Wiersz ma charakter wypowiedzi programowej, jego podmiotem jest przecież ktoś, kto „ma się za poetę”, a swoje liryczne „ja” ukrywa pod zabawną maską niby to biblijnego „pustelnika”. Dziwny ten anachoretaanachoretaanachoreta i dziwne jego praktyki. Mieszka w „numerowanej grocie” pod drzewem „ze sznurków”, modli się do ściany, widelca i kurzów, bez żadnego praktycznego powodu zapala i gasi światło, w ciemnościach nasłuchuje odgłosów zza okna. Na dodatek, wbrew pustelniczej regule, zaprasza czytelników do siebie (wszystkich razem i każdego z osobna), pragnie wciągnąć w swoje tajemnicze obrządki, uczynić artystami. Bardzo to dla Białoszewskiego charakterystyczne! We wspomnieniach ludzi, którzy znali poetę, przyjaźnili się z nim i odwiedzali go w jego „numerowanej grocie” (czyli mieszkaniu), stale powraca ten sam motyw: przy nim każdy mógł poczuć się poetą. Rady autora Obrotów rzeczy brzmią jednak dość osobliwie…

Chyba nie wystarczy włożyć do czajnika papierowy kwiat, pociągać za rozwieszone w pokoju sznury od bielizny, bawić się butami, by zostać artystą. A może wyliczone tu czynności to tylko metafora, która wskazuje, jak o poezji myśli sam Białoszewski (cudowne kuglarstwo), skąd czerpie swoje natchnienia (jarmark, odpust), gdzie bije źródło jego wczesnej twórczości (kultura ludowa)?

Owszem, jednak wskazówki poety należy traktować zupełnie dosłownie, gdyż właśnie takie przedmioty gromadził on w swoim domu, właśnie tak urządzał swoją „grotę” w Warszawie na Poznańskiej, potem przy placu Dąbrowskiego i na Lizbońskiej, w ten sposób wreszcie spędzał w niej czas, o czym świadczą liczne świadectwa, fotografie, a nawet fragmenty kronik filmowych. Na jednym z takich minutowych filmików poeta siedzi w fotelu, a nad nim zwiesza się gałąź o malowniczych kształtach przymocowana do ściany. Obok wisi stary, uszkodzony krzyż, widać też odpustowe aniołki, ornat katolickiego kapłana, żydowski świecznik…

Domowy teatr

Żeby uchwycić charakter i cel artystycznych manipulacji zwykłym przedmiotem, warto wspomnieć o rekwizytach w domowym teatrzyku Białoszewskiego i jego przyjaciół (Teatr na Tarczyńskiej, potem Teatr Osobny). Na niewielką scenkę, która mieściła się w alkowie, aktorzy (niezawodowi, w tym gronie sam poeta!) wynosili różne przedmioty domowego użytku: grzebień, solniczkę, żelazko, druciak, ramę od obrazu. Wszystkie one „grały” jakąś rolę, to znaczy, będąc sobą, udawały (niczym aktor!) coś zupełnie innego. Żelazko – kielich mszalny, druciak – koronę, przy czym ilość skojarzeń i ról była praktycznie nieograniczona. Ciekawe, że tego typu teatralne metamorfozy przedmiotów projektował nie tylko poeta (jako autor sztuk i ich reżyser), ale inicjowali je także sami bohaterowie spektakli. Na przykład w Wyprawach krzyżowych (1956) rycerz Baldwin wnosił na scenę kołnierz zakonny jako lampę, by po chwili przemówić do niej z wielką czułością zakochanego poety: Moja oliwna przyjaciółko… miso samotnych z namiotu… korono ulotna… Większość wierszy z cyklu Szare eminencje zachwytu to zapis podobnych sytuacji i monologów, odgrywanych przez samego poetę w zaciszu czynszowej „groty”.

Oto wchodzi do pokoju wypełnionego powszednimi sprzętami, zasłania okno, gasi lub zapala światło, słowem – aranżuje rodzaj domowego spektaklu i już po chwili jego mieszkanie zamienia się w magazyn kontemplacjikontemplacjakontemplacji.

Domysły rzeczywistości

Choć krzesło, siennik, okruch sufitu same w sobie nie są czymś wyjątkowym, w sposób wyjątkowy się je tu traktuje – krzesło jak muzealny eksponat, siennik jak instrument, okruch jak tajemniczą strawę (nawet samą hostię), a wszystko po to, by obudzić w wykonawcy tych zwykłych‑niezwykłych czynności mnóstwo myśli i skojarzeń. Podmiot wiersza nazwie je domysłami rzeczywistości i właśnie w tym wyrażeniu kryje się cel aranżowanych przez niego – i przez samego poetę – domowych spektakli.

Chodzi więc nie o sam przedmiot, ale o twórczą aktywność tego, kto bierze przedmiot do ręki, dotyka go, patrzy nań, nawet go smakuje, a przy tym pozwala pracować swojej wyobraźni. Mówiąc o naturze poezji, Białoszewski od początku koncentrować się będzie nie na dziele i nawet nie na akcie twórczym, ale na działaniu akt ten poprzedzającym, zrodzonym z artystycznego natchnienia. W debiutanckim tomie poety wyrażają je takie pojęcia, jak „zdziwienie”, „zachwyt”, „radość”. Bez nich – przekonuje Białoszewski – bez filozoficznego zdziwienia wszystkim, co otacza człowieka, bez religijnego zachwytu nad każdą, nawet najzwyklejszą cząstką bytu, wreszcie bez radości obcowania z sobą samym, innymi ludźmi, wszelkimi rzeczami i zjawiskami nie ma szans na prawdziwą poezję! Największą przeszkodą w jej uprawianiu, jak wynika z wiersza Sztuki piękne mojego pokoju, nie jest brak artystycznych kompetencji, ale – „do rzeczy przyzwyczajenie”, czyli zanik spontanicznego, wolnego od jakiejkolwiek rutyny, afirmatywnegoafirmatywnyafirmatywnego spojrzenia na rzeczywistość.

W kolejnych wierszach z tomu Obroty rzeczy Białoszewski afirmuje świat bliski na wyciągnięcie ręki w sposób bardzo oryginalny – zderza „niski” przedmiot opisu z wysokim stylem poetyckiej wypowiedzi. Na cześć uniesionej do światła łyżki durszlakowej układa quasiquasiquasi-kościelny hymn, na cześć obserwowanej od dołu szafy – niby‑operową arię, stale inkrustującinkrustacjainkrustując swoje liryczne monologi o buraku, piecu czy podłodze formułami biblijnymi i liturgicznymi. Najstarsza, antyczna tradycja poetycka chwyt taki zalicza do arsenału środków komicznych i parodystycznychparodiaparodystycznych, ale Białoszewski nadaje mu inny charakter. Owszem, jawnie bawi się regułami wzniosłych stylów i gatunków, ale jego „parodie” i „groteski” nigdy nie tracą uroczystego charakteru. Białoszewskiemu udało się stworzyć zupełnie wyjątkowy styl, w którym powaga miesza się z komizmem, wzniosłość z ironią, brzydota z pięknem, to, co święte, z tym, co świętości całkowicie pozbawione.

Słownik