Przyczyny

Wprowadzona przez Lenina w 1921 r. Nowa Polityka EkonomicznaNowa Ekonomiczna PolitykaNowa Polityka Ekonomiczna przyniosła poprawę sytuacji gospodarczej kraju w porównaniu z okresem wojny domowej. Założenia jej były jednak od początku sprzeczne z ideami komunizmu i sam Lenin mówił, że jest to rozwiązanie tymczasowe. Dlatego jednym z pierwszych posunięć Stalina po dojściu do władzy było odejście od zasad NEP‑u. W 1929 r. rozpoczął się proces kolektywizacji wsi. Chłopów wywłaszczano z ich prywatnej własności, a po połączeniu odebranych im działek tworzono kołchozykołchozkołchozy (gospodarstwa wspólne). Założeniem tej reformy było zastąpienie przestarzałej struktury wsi nowoczesnym i bardziej wydajnym rolnictwem, które mogłoby przynosić większe plony. Kapitał uzyskany ze sprzedaży zboża za granicę inwestowano w przemysł ciężki. Plany rozwoju gospodarczego miały przynieść ogromny postęp w industrializacjiindustrializacjaindustrializacji państwa.

R1EtF9Qk9qT2I

Ilustracja przedstawia ludzi wiwatujących na widok rolnika jeżdżącego na traktorze po swoim polu. Dalej widać budynki mieszkalne i pojedyncze drzewa.

Wprowadzone przez Stalina reformy służyły realizacji nie tylko celów gospodarczych, takich jak walka z zacofaniem oraz industrializacja kraju, ale także ideologicznych. Wejście na drogę kolektywizacjikolektywizacjakolektywizacji i uprzemysłowienia oznaczało zbliżenie się do wzorca socjalistycznego, który zakładał równość obywateli i wspólnotę środków produkcji. Wdrażanie reform gospodarczych i odejście od NEP‑u stanowiło również jeden z elementów walki o władzę i późniejszej walki z kontrrewolucją. Brak akceptacji dla dokonywanych zmian ekonomicznych Stalin wykorzystywał jako pretekst do usunięcia z szeregów partii swoich – prawdziwych lub wyimaginowanych – przeciwników. Utworzenie wielkich gospodarstw rolnych i skupienie w nich chłopstwa sprzyjało zwiększeniu kontroli. Celem nowego przywódcy było również wzmocnienie potencjału gospodarczego kraju, tak by w przyszłości mógł on „doścignąć i przegonić” najbardziej rozwinięte potęgi ekonomiczne świata i podjąć dzieło eksportu rewolucji.

„Precz z kułakiem”

Wieś okazała się oporna na nadchodzące zmiany, więc władza zaczęła stosować metody siłowe. Chłopi byli zmuszani do przyłączenia się do kołchozów, a ci, którzy stawiali opór, byli usuwani (aresztowani lub zsyłani do obozów pracy na Syberii). Przy okazji dokonywano systematycznego niszczenia tradycyjnej kultury wiejskiej. Cerkwie były burzone albo zamieniane w stodoły, kluby, biblioteki, palono ikony, zmieniono nazwy świąt lub wprowadzono nowe (np. dzień elektryfikacji).

Rrp9tKCoCFWgh

Ilustracja przedstawia stronę tytułową jednego z czasopism, gdzie widać grupę robotników. Jeden uderza młotem w dzwon kościelny leżący na ziemi, drugi, uśmiechając się, wyrzuca z taczki postać Jezusa na śmieci, trzeci, opierając się o łopatę, przygląda się wszystkiemu. Z tyłu widać budynki fabryk i dym lecący z ich kominów.

Procesowi kolektywizacji towarzyszyły ogromne represje. Ich ofiarą padli przede wszystkim zamożni chłopi, zwani kułakamikułakkułakami.

RxnS53O2zsibL1

Fotografia przedstawia kobietę i małą dziewczynkę, ciągnące za sobą załadowany wózek z rzeczami codziennego użytku. Z tyłu widać budynek mieszkalny, w którego drzwiach stoją mężczyzna i kobiety przyglądający się odchodzącym.

Kułaków uważano za „produkt” kapitalizmu. Bogaci, którzy dorobili się dzięki własnej przedsiębiorczości, byli postrzegani jako główni wrogowie systemu. Oni też najmniej byli zainteresowani oddaniem własnej ziemi i przejściem do kołchozu mimo uporczywej kampanii propagandowej władz. Podczas masowej akcji rozkułaczaniarozkułaczanierozkułaczania całe majątki kułaków konfiskowano na rzecz kołchozu, a ich samych uznawano za „wrogów ludu” i jako takich karano śmiercią, zsyłano do obozów pracy lub przesiedlano w odległe, słabo zaludnione miejsca, a w najlepszym razie kierowano do miast, w których powstawały nowe zakłady pracy i potrzebowano robotników. Nie wszyscy jednak spośród tych, których stalinowska propaganda nazwała kułakami, naprawdę nimi byli. Często byli to ubodzy chłopi, na których sąsiedzi złożyli donos albo których władza chciała się pozbyć ze wsi. Określenie „kułak” stosowano więc na wyrost – wobec wszystkich wiejskich przeciwników kolektywizacji.

Z największym oporem kolektywizacja spotkała się na Ukrainie. Stalin, mimo słabych plonów, nie zmienił przyjętych wcześniej norm dotyczących dostaw zboża z Ukrainy. Chłopom konfiskowano wszystko, co mieli, nie pozostawiano im ziarna na zasiew. W sierpniu 1932 r. opublikowano dekret, tzw. prawo pięciu kłosów, według którego za zerwanie właśnie takiej liczby kłosów z kołchozowego pola groziła kara śmierci, a skazany nie mógł liczyć na amnestię. W grudniu 1932 r. władze wprowadziły paszportyzację – zakaz przebywania poza miejscem zamieszkania bez paszportu wewnętrznego. Chłopi jednak nie mieli prawa do tego dokumentu, co skutecznie uniemożliwiało im opuszczenie wsi. Następstwem tego był Wielki Głód – klęska głodu na Ukrainie i znajdującym się w południowej Rosji Kubaniu, w latach 1932–1933. W wyniku głodu i wycieńczenia zmarło, według różnych szacunków, nawet do 6 mln osób.

RaSILbKDBac7f

Fotografia przedstawia dwa pomniki. Na pierwszym planie dziewczyna z dwoma warkoczami, ubrana w cienką sukienkę wyglądająca na zmarzniętą, przyciskająca do piersi kilka kłosów żyta. Dalej pomnik w kształcie krzyża z metalowymi podporami i za nim wysoki postument zwieńczony płomieniem. Wokół leży śnieg i rosną pojedyncze drzewa.

Produkcja zboża w latach 1929–1934 (w mln ton)

Określ, jaki był stosunek między produkcją zboża a dostawami zboża na początku lat 30. XX w. Oceń, jakie to mogło mieć konsekwencje dla chłopów.

Indeks górny Źródło: Martin McCauley, The Soviet Union 1917–1991, Routledge, 1993, s. 54. Indeks górny koniec^{Źródło: Martin McCauley, The Soviet Union 1917–1991, Routledge, 1993, s. 54.}

„Doścignąć i przegonić”

R1MW9JryFV8xe1

Fotografia przedstawia fragment miasta z budynkami mieszkalnymi i fabrykami z wysokimi kominami, z których leci dym.

Drugim ważnym obszarem reform Stalina był przemysł. Został on poddany państwowemu zarządzaniu i centralnemu planowaniu. Zbudowano nowe ośrodki przemysłowe i podjęto wielkie inwestycje. Wiele z nich zrealizowano w bardzo szybkim tempie. Powstawały one w niegościnnym klimacie, w miejscach, w których jeszcze niedawno nie znajdowało się nic poza pastwiskami dla zwierząt. W gospodarce wprowadzono centralne planowanie, co oznaczało, że wszystkie normy produkcji ustalano odgórnie, bez uwzględniania przy tym ani potrzeb, ani możliwości rynku. Głównym zadaniem, które Stalin postawił przed swoim krajem, było dogonienie i prześcignięcie najlepiej ówcześnie rozwiniętego gospodarczo państwa świata – Stanów Zjednoczonych. Pierwszy plan pięcioletni wszedł w życie w 1928 r. i miał zostać zrealizowany do 1933 r., ale zgodnie z hasłem „pięciolatka w cztery lata” przyjęto jego zakończenie na rok 1932. Priorytetem była rozbudowa przemysłu ciężkiego, najwięcej środków kierowano więc na rozwój górnictwa (węgiel kamienny, rudy metali żelaznych i kolorowych), hutnictwa i energetyki. Powstały gigantyczne zakłady przemysłowe, właściwie całe kompleksy. Nazwano je „gigantami socjalizmu”. Roczny wzrost produkcji przemysłu ciężkiego w latach 1929–1941 przekroczył 20 proc.; był wprawdzie niższy, niż zakładano, ale wciąż wysoki.

John Scott amerykański dziennikarz wiele lat przebywający w Magnitogorsku, autor książki „Za Uralem” tak pisał o życiu w mieście:

R1OA0qIjYoSzg1

Fotografia przedstawia mężczyzn w trakcie pracy, przenoszących grube stalowe pręty, pchających taczki i przerzucających kamienie. W tle widać las.

Do osiągnięć Stalina zaliczyć można elektryfikację kraju, czy oddanie do użytku w latach 30. pierwszych linii metra w Moskwie. Jednak zarówno pierwszy plan gospodarczy, jak i kolejne pochłonęły ogromne koszty społeczne. Przy realizacji wielkich projektów pracowali więźniowie GUŁagu. Wskaźniki planów były bardzo zawyżone i często nie przystawały zupełnie do rzeczywistości. Dla celów propagandowych wiele projektów starano się ukończyć przed czasem. Siłą rzeczy prowadziło to do zaniedbań, często w końcu okazywało się, że wieloletnia katorżniczakatorgakatorżnicza praca dziesiątków tysięcy więźniów szła na marne.

Trudno też mówić o tym, żeby w zasadniczy sposób poprawiła się jakość życia obywateli. W 1935 r. tylko jedna na dwadzieścia rodzin miała więcej niż jeden pokój. Dla wielu rozwój gospodarczy kraju oznaczał ciężką pracę, trudne warunki życia, niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb i utratę wolności. Propaganda sowiecka podkreślała wielki wysiłek i entuzjazm młodych ludzi (komsomolców), którzy zostali opanowani przez „gigantomanię”, ale wizja ta znajdowała coraz słabsze odzwierciedlenie w rzeczywistości.

RCFE8WzsEggrJ

Fotografia przedstawia dwóch górników rozmawiających ze sobą w szybie kopalni. Jeden z nich trzyma w ręku urządzenie do wydobywania węgla, drugi ma na szyi zawieszoną latarkę i uśmiecha się.

Słownik

Słowa kluczowe

kolektywizacja, kułak, industrializacja, ZSRS, świat po I wojnie światowej, totalitaryzm, dwudziestolecie międzywojenne

Bibliografia

P. Oxley, Russia 1855‑1991. From Tsars to Commissars, Oxford University Press 2001.

O. Figes, Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji, Warszawa 2007.

P. Galik, Zrozumieć przeszłość. Lata 1815–1939. Podręcznik do historii dla liceum ogólnokształcącego i technikum, cz. 3, Nowa Era, Warszawa 2014.

W. Aksionow, Moskiewska saga, t. 1, Pokolenie zimy, tłum. M. Putrament, Amber, Warszawa 1999.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, PWN, Warszawa 2012.

W. Krawczenko, Wybrałem wolność. Życie prywatne i polityczne radzieckiego funkcjonariusza, tłum. M. Antosiewicz, Magnum, Warszawa 2009.