Przeczytaj
Przyczyny
Wprowadzona przez Lenina w 1921 r. Nowa Polityka EkonomicznaNowa Polityka Ekonomiczna przyniosła poprawę sytuacji gospodarczej kraju w porównaniu z okresem wojny domowej. Założenia jej były jednak od początku sprzeczne z ideami komunizmu i sam Lenin mówił, że jest to rozwiązanie tymczasowe. Dlatego jednym z pierwszych posunięć Stalina po dojściu do władzy było odejście od zasad NEP‑u. W 1929 r. rozpoczął się proces kolektywizacji wsi. Chłopów wywłaszczano z ich prywatnej własności, a po połączeniu odebranych im działek tworzono kołchozykołchozy (gospodarstwa wspólne). Założeniem tej reformy było zastąpienie przestarzałej struktury wsi nowoczesnym i bardziej wydajnym rolnictwem, które mogłoby przynosić większe plony. Kapitał uzyskany ze sprzedaży zboża za granicę inwestowano w przemysł ciężki. Plany rozwoju gospodarczego miały przynieść ogromny postęp w industrializacjiindustrializacji państwa.
Wprowadzone przez Stalina reformy służyły realizacji nie tylko celów gospodarczych, takich jak walka z zacofaniem oraz industrializacja kraju, ale także ideologicznych. Wejście na drogę kolektywizacjikolektywizacji i uprzemysłowienia oznaczało zbliżenie się do wzorca socjalistycznego, który zakładał równość obywateli i wspólnotę środków produkcji. Wdrażanie reform gospodarczych i odejście od NEP‑u stanowiło również jeden z elementów walki o władzę i późniejszej walki z kontrrewolucją. Brak akceptacji dla dokonywanych zmian ekonomicznych Stalin wykorzystywał jako pretekst do usunięcia z szeregów partii swoich – prawdziwych lub wyimaginowanych – przeciwników. Utworzenie wielkich gospodarstw rolnych i skupienie w nich chłopstwa sprzyjało zwiększeniu kontroli. Celem nowego przywódcy było również wzmocnienie potencjału gospodarczego kraju, tak by w przyszłości mógł on „doścignąć i przegonić” najbardziej rozwinięte potęgi ekonomiczne świata i podjąć dzieło eksportu rewolucji.
„Precz z kułakiem”
Wieś okazała się oporna na nadchodzące zmiany, więc władza zaczęła stosować metody siłowe. Chłopi byli zmuszani do przyłączenia się do kołchozów, a ci, którzy stawiali opór, byli usuwani (aresztowani lub zsyłani do obozów pracy na Syberii). Przy okazji dokonywano systematycznego niszczenia tradycyjnej kultury wiejskiej. Cerkwie były burzone albo zamieniane w stodoły, kluby, biblioteki, palono ikony, zmieniono nazwy świąt lub wprowadzono nowe (np. dzień elektryfikacji).
Procesowi kolektywizacji towarzyszyły ogromne represje. Ich ofiarą padli przede wszystkim zamożni chłopi, zwani kułakamikułakami.
W grudniu 1929 r. Stalin mówił na zjeździe działaczy partyjnych:Teraz mamy okazję przeprowadzić zdecydowaną ofensywę przeciwko kułakom, przełamać ich opór, wyeliminować ich jako klasę i zastąpić ich produkcję produkcją kołchozów i sowchozów.
Indeks górny Wskaż słowa, które świadczą o emocjonalnym tonie przemówienia. Określ, jaką reakcję odbiorców chciał wywołać mówca. Indeks górny koniecWskaż słowa, które świadczą o emocjonalnym tonie przemówienia. Określ, jaką reakcję odbiorców chciał wywołać mówca.
Kułaków uważano za „produkt” kapitalizmu. Bogaci, którzy dorobili się dzięki własnej przedsiębiorczości, byli postrzegani jako główni wrogowie systemu. Oni też najmniej byli zainteresowani oddaniem własnej ziemi i przejściem do kołchozu mimo uporczywej kampanii propagandowej władz. Podczas masowej akcji rozkułaczaniarozkułaczania całe majątki kułaków konfiskowano na rzecz kołchozu, a ich samych uznawano za „wrogów ludu” i jako takich karano śmiercią, zsyłano do obozów pracy lub przesiedlano w odległe, słabo zaludnione miejsca, a w najlepszym razie kierowano do miast, w których powstawały nowe zakłady pracy i potrzebowano robotników. Nie wszyscy jednak spośród tych, których stalinowska propaganda nazwała kułakami, naprawdę nimi byli. Często byli to ubodzy chłopi, na których sąsiedzi złożyli donos albo których władza chciała się pozbyć ze wsi. Określenie „kułak” stosowano więc na wyrost – wobec wszystkich wiejskich przeciwników kolektywizacji.
Z największym oporem kolektywizacja spotkała się na Ukrainie. Stalin, mimo słabych plonów, nie zmienił przyjętych wcześniej norm dotyczących dostaw zboża z Ukrainy. Chłopom konfiskowano wszystko, co mieli, nie pozostawiano im ziarna na zasiew. W sierpniu 1932 r. opublikowano dekret, tzw. prawo pięciu kłosów, według którego za zerwanie właśnie takiej liczby kłosów z kołchozowego pola groziła kara śmierci, a skazany nie mógł liczyć na amnestię. W grudniu 1932 r. władze wprowadziły paszportyzację – zakaz przebywania poza miejscem zamieszkania bez paszportu wewnętrznego. Chłopi jednak nie mieli prawa do tego dokumentu, co skutecznie uniemożliwiało im opuszczenie wsi. Następstwem tego był Wielki Głód – klęska głodu na Ukrainie i znajdującym się w południowej Rosji Kubaniu, w latach 1932–1933. W wyniku głodu i wycieńczenia zmarło, według różnych szacunków, nawet do 6 mln osób.
Produkcja zboża w latach 1929–1934 (w mln ton)
Rok | Produkcja zboża | Dostawy zboża | Dostawy zboża na tle produkcji (w %) |
---|---|---|---|
1929 | 66,8 | 10,8 | 16,2 |
1930 | 71,0 | 16,0 | 22,5 |
1931 | 65,0 | 22,1 | 34,0 |
1932 | 65,0 | 23,7 | 36,5 |
1933 | 71,0 | 23,3 | 32,8 |
1934 | 77,5 | 28,4 | 36,6 |
Określ, jaki był stosunek między produkcją zboża a dostawami zboża na początku lat 30. XX w. Oceń, jakie to mogło mieć konsekwencje dla chłopów.
Indeks górny Źródło: Martin McCauley, The Soviet Union 1917–1991, Routledge, 1993, s. 54. Indeks górny koniecŹródło: Martin McCauley, The Soviet Union 1917–1991, Routledge, 1993, s. 54.
„Doścignąć i przegonić”
Drugim ważnym obszarem reform Stalina był przemysł. Został on poddany państwowemu zarządzaniu i centralnemu planowaniu. Zbudowano nowe ośrodki przemysłowe i podjęto wielkie inwestycje. Wiele z nich zrealizowano w bardzo szybkim tempie. Powstawały one w niegościnnym klimacie, w miejscach, w których jeszcze niedawno nie znajdowało się nic poza pastwiskami dla zwierząt. W gospodarce wprowadzono centralne planowanie, co oznaczało, że wszystkie normy produkcji ustalano odgórnie, bez uwzględniania przy tym ani potrzeb, ani możliwości rynku. Głównym zadaniem, które Stalin postawił przed swoim krajem, było dogonienie i prześcignięcie najlepiej ówcześnie rozwiniętego gospodarczo państwa świata – Stanów Zjednoczonych. Pierwszy plan pięcioletni wszedł w życie w 1928 r. i miał zostać zrealizowany do 1933 r., ale zgodnie z hasłem „pięciolatka w cztery lata” przyjęto jego zakończenie na rok 1932. Priorytetem była rozbudowa przemysłu ciężkiego, najwięcej środków kierowano więc na rozwój górnictwa (węgiel kamienny, rudy metali żelaznych i kolorowych), hutnictwa i energetyki. Powstały gigantyczne zakłady przemysłowe, właściwie całe kompleksy. Nazwano je „gigantami socjalizmu”. Roczny wzrost produkcji przemysłu ciężkiego w latach 1929–1941 przekroczył 20 proc.; był wprawdzie niższy, niż zakładano, ale wciąż wysoki.
John Scott amerykański dziennikarz wiele lat przebywający w Magnitogorsku, autor książki „Za Uralem” tak pisał o życiu w mieście:
Za UralemW Magnitogorsku, który opuściłem na początku 1938 r., produkowano dziennie do 5 tys. ton stali. Miasto było pełne […] młodych Rosjan. […] Tworzyli oni poezję, chodzili na przedstawienia, jak np. Otello, uczyli się grać na pianinie i w tenisa. A wszystko to w środku stepu, gdzie dziesięć lat wcześniej żyło tylko kilkuset ubogich pasterzy. Żelazna wola Stalina i jego bezwzględna wytrwałość stały za powstaniem Magnitogorska i całej strefy przemysłowej na Uralu i w zachodniej części Syberii. Bez Stalina nic by tu nigdy nie powstało.
Indeks górny Na podstawie powyższego tekstu źródłowego określ, jaki stosunek amerykański dziennikarz ma do stalinowskiej inwestycji na Uralu. Indeks górny koniecNa podstawie powyższego tekstu źródłowego określ, jaki stosunek amerykański dziennikarz ma do stalinowskiej inwestycji na Uralu.
Do osiągnięć Stalina zaliczyć można elektryfikację kraju, czy oddanie do użytku w latach 30. pierwszych linii metra w Moskwie. Jednak zarówno pierwszy plan gospodarczy, jak i kolejne pochłonęły ogromne koszty społeczne. Przy realizacji wielkich projektów pracowali więźniowie GUŁagu. Wskaźniki planów były bardzo zawyżone i często nie przystawały zupełnie do rzeczywistości. Dla celów propagandowych wiele projektów starano się ukończyć przed czasem. Siłą rzeczy prowadziło to do zaniedbań, często w końcu okazywało się, że wieloletnia katorżniczakatorżnicza praca dziesiątków tysięcy więźniów szła na marne.
Trudno też mówić o tym, żeby w zasadniczy sposób poprawiła się jakość życia obywateli. W 1935 r. tylko jedna na dwadzieścia rodzin miała więcej niż jeden pokój. Dla wielu rozwój gospodarczy kraju oznaczał ciężką pracę, trudne warunki życia, niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb i utratę wolności. Propaganda sowiecka podkreślała wielki wysiłek i entuzjazm młodych ludzi (komsomolców), którzy zostali opanowani przez „gigantomanię”, ale wizja ta znajdowała coraz słabsze odzwierciedlenie w rzeczywistości.
Słownik
(ang. industrialisation, z łac. industrialis – przemysłowy, od industria – przemysł, przemyślność, pilność) proces uprzemysłowienia, czyli przekształcania społeczeństwa tradycyjnego w społeczeństwo przemysłowe, polegający na rozwijaniu gałęzi przemysłu i zwiększaniu w nich zatrudnienia
(ros. katorga – kara ciężkich robót dla przestępców, z gr. katergon – galera; por. galernik) praca bardzo ciężka, ponad siły, czasami prowadząca do śmierci
(skrót od ros. kollektywnoje choziajstwo – gospodarstwo kolektywne; kollektywnyj – zespołowy, od kolletiw – zespół, z łac. collectivus – zbiorowy) rodzaj przedsiębiorstwa rolniczego powstałego w wyniku połączenia ziemi chłopów, oznaczające wspólną pracę i podział uzyskanych w ten sposób zysków; charakterystyczny dla ZSRS
(z łac. collectivus – zbiorowy) proces tworzenia kołchozów, czyli łączenia ziemi we wspólne gospodarstwo rolne; miała charakter przymusowy i bardzo brutalny
(ros., pięść) zamożny chłop; jako warstwa chłopstwa kułacy ukształtowali się w wyniku wprowadzenia elementów kapitalistycznych w ramach Nowej Polityki Ekonomicznej; poddani ostrym represjom podczas kolektywizacji
(ros. Nowaja ekonomiczeskaja politika, w skrócie NEP) określenie radzieckiej polityki gospodarczej obowiązującej od 1922 do 1929 r. w Związku Radzieckim; polegała na wprowadzeniu do gospodarki socjalistycznej elementów kapitalistycznych (typ gospodarki mieszanej)
stachanowiec; tytuł przyznawany w ZSRS osobom, które w czasie jednej zmiany w zakładzie pracy przekroczyły przewidzianą normę, np. w kopalni wydobyli więcej węgla
(od słowa „kułak”) metoda brutalnych represji stosowanych wobec zamożnych chłopów będących właścicielami gospodarstw rolnych (kułaków)
(skrót od ros. sowietskoje choziajstwo – sowieckie gospodarstwo) charakterystyczne dla ZSRS państwowe gospodarstwo rolne, które miało być wzorcowym i wyspecjalizowanym przedsiębiorstwem produkcyjnym, wysoce zmechanizowanym, w którym obowiązywało centralne planowanie
Słowa kluczowe
kolektywizacja, kułak, industrializacja, ZSRS, świat po I wojnie światowej, totalitaryzm, dwudziestolecie międzywojenne
Bibliografia
P. Oxley, Russia 1855‑1991. From Tsars to Commissars, Oxford University Press 2001.
O. Figes, Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji, Warszawa 2007.
P. Galik, Zrozumieć przeszłość. Lata 1815–1939. Podręcznik do historii dla liceum ogólnokształcącego i technikum, cz. 3, Nowa Era, Warszawa 2014.
W. Aksionow, Moskiewska saga, t. 1, Pokolenie zimy, tłum. M. Putrament, Amber, Warszawa 1999.
J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, PWN, Warszawa 2012.
W. Krawczenko, Wybrałem wolność. Życie prywatne i polityczne radzieckiego funkcjonariusza, tłum. M. Antosiewicz, Magnum, Warszawa 2009.