Degradacja środowiska oznacza obniżenie wartości i przydatności biotopu, czyli warunków, w których funkcjonują organizmy żywe. Jej główną przyczynę stanowi działalność człowieka. Degradacja środowiska wiąże się m.in. z jałowieniem gleby, co ma wpływ nie tylko na funkcjonowanie ekosystemów, ale także na produkcję rolną, a więc na wyżywienie ludzkości. Ocenia się, że w ciągu ostatnich dekad istotnemu pogorszeniu uległ stan blisko 50% ziem uprawnych na świecie.

Główne przyczyny degradacji środowiska

Przyczyna

Udział w zanieczyszczaniu środowiska [%]

nadmierny wypas

35

wylesianie

30

rolnictwo

28

wydobycie paliw

7

Indeks górny Źródło: Land Degradation Neutrality Transformative Action, Tapping Opportunities, UNCCD 2016. Indeks górny koniec

Najważniejszą przyczyną degradacji gleby jest utrata okrywy roślinnej, na którą składają się rośliny zielne, np. trawy, oraz krzewy i drzewa. Istotny wpływ na jej zanik mają różne formy działalności gospodarczej człowieka, takie jak nadmierny wypas zwierząt, wylesianie, rolnictwo czy wydobywanie paliw kopalnych.

Nadmierny wypas zwierząt

Gdy zbyt wiele zwierząt pasie się przez długi czas na ograniczonym terenie, rośliny nie mają możliwości odnowy. Nadmierny wypas to powszechny problem np. w Indiach.

RdoJuKv1oGWlt
Widoczny zanik roślinności w miejscu wypasania owiec (Indie).
Źródło: Amol.Gaitonde, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Wylesianie

Biedne państwa wyprzedają swoje zasoby naturalne, wpływając na zmniejszenie różnorodności biologicznej. Wycinki drzew na dużą skalę prowadzi się np. w Malezji.

R1HeWUo1CIzjq
Masowa wycinka drzew w Malezji.
Źródło: Stephen Codrington, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.
Rolnictwo
  • Nieprawidłowe praktyki rolnicze skutkują zubożeniem warstwy próchniczej gleby, m.in. w wyniku nadmiernego stosowania nawozów sztucznych o niewłaściwym składzie.

RKyKTnzbFIMxL
Erozja gleby na polu ziemniaczanym.
Źródło: Herb Rees i Sylvie Lavoie, USDA, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.
  • Niewłaściwa melioracjamelioracjemelioracja na polach uprawnych, prowadząca do przesuszenia gleby wywołuje jej erozjęerozjaerozję.

RpZOvGFqbpz3O
Erozja gleby na polu pszenicy w okolicy Pullman w USA.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
  • Do degradacji gleby przyczynia się również zwiększanie powierzchni pól pod uprawę mechaniczną, kosztem likwidacji miedz i zadrzewień śródpolnychzadrzewienia śródpolnezadrzewień śródpolnych, a także odsłanianie i ubijanie ziemi ciężkim sprzętem – jak na zdjęciu poniżej.

R1LsDGwvcc9W8
Zmniejszenie ilości pozostawianych na polu resztek pożniwnych czy stosowanie fizjologicznie kwaśnych nawozów przyczynia się do obniżenia zawartości próchnicy w glebie, tym samym powodując spadek jej żyzności.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Wydobywanie paliw kopalnych

Zarówno kopalnie odkrywkowe (bezpośrednio), jak i głębinowe (pośrednio, np. pod wpływem metali ciężkich zawartych w hałdach) powodują degradację gleby.

R6R14ehSz3zKt
Kopalnie są jedną z przyczyn degradacji gleb, ponieważ powodują zmiany stosunków wodnych na określonym terenie. W trakcie wydobywania określonych surowców mają miejsce zakłócenia w naturalnym obiegu wody, a na części powierzchni dochodzi do zupełnego zaniku wód powierzchniowych. Na zdjęciu – kopalnia rudy żelaza w Australii.
Źródło: Bäras, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.
bg‑green

Jakie katastrofalne skutki niesie ze sobą wycinka lasów?

R1ac88na5JopO
Masowa wycinka lasu deszczowego w Amazonii.
Źródło: Ulet Ifansasti, Greenpeace Polska 2019, https://www.greenpeace.org, licencja: CC BY 2.0.

Wylesianie, czyli zmniejszanie powierzchni lasów w wyniku ich nadmiernej wycinki i wypalania, dotyczy całego globu, ale szczególnie szybko proces ten postępuje w tropikach. Podstawowe ludzkie potrzeby to schronienie i pożywienie. Lasy są wycinane i palone, by zapewnić ziemię pod domy i drogi, uprawy soi i kukurydzy oraz pastwiska dla wielkich stad bydła. Duża część drzew jest przetwarzana na deski, meble, papier lub węgiel drzewny. Lasy wycina się lub pali także w miejscach konfliktów zbrojnych – by wróg nie miał możliwości ukrycia się. A jakie skutki niesie ze sobą wylesianie? Przedstawia je poniższa tabela interaktywna.

Wpływ na klimat

Ok. 20% emisji gazów cieplarnianych to efekt wypalania lasów tropikalnych, co wpływa na klimatklimatklimat globalnie i lokalnie. Na obszarze, który jest pozbawiony roślinności wskutek wycięcia lub wypalenia drzew, ziemia nagrzewa się szybciej i mocniej: zwiększa się absorpcja promieniowania słonecznego, woda paruje szybciej, a także wieją silniejsze wiatry.

Zaburzenie obiegu wody

Drzewa pobierają wodę z gleby i nadmiar odparowują do atmosfery (transpiracja), skąd wraca ona do gleby w opadach. Gdy proces ten nie zachodzi z powodu braku drzew, powietrze staje się suche, wysycha gleba (parowanie powierzchniowe) i następuje jej szybka erozjaerozjaerozja.

Rozpad ekosystemów

Lasy tropikalne cechuje ogromna różnorodność flory i fauny: są one siedliskiem blisko połowy znanych gatunków zwierząt, choć zajmują tylko 7% lądów. Kiedy las zostaje wycięty, wszystkie te organizmy tracą miejsce do życia – część być może znajdzie schronienie w sąsiednich, jeszcze niewyeksploatowanych lasach, jednak część zginie bezpowrotnie. Gleba na wykarczowanych terenach, pozbawiona okrywy ze ściółki, szybko staje się jałowa i bezużyteczna.

bg‑green

Lasy tropikalne – czy tani olej palmowy jest dla nas ważniejszy niż zagłada orangutanów?

Na globalnym rynku istnieje duży popyt na produkty pochodzące z lasów tropikalnych: kauczuk, korek, orzechy i inne owoce, przyprawy, zioła lecznicze, drewno, włókna, a także olej. Olejowiec gwinejski (Elaeis guineensis) jest drzewem łatwym w uprawie, dostarczającym owoców bogatych w tłuszcz – przez tysiące lat stanowiły one podstawę pożywienia mieszkańców tropików. Od ok. 30 lat palmy olejowe uprawia się na skalę przemysłową, by zaopatrzyć rynek w tani tłuszcz palmowy. Żeby pozyskać miejsce na plantacje palm, wycina się coraz więcej naturalnych lasów, niszcząc siedliska gatunków zagrożonych wyginięciem, takich jak np. orangutan (Pongo) czy tygrys sumatrzański (Panthera tigris sumatrae).

R106MdfkNWxmP1
Wzgórza w Malezji porośnięte palmami olejowymi (olejowcami gwinejskimi – Elaeis guineensis). By stworzyć miejsce na nowe plantacje, wycinane są naturalne lasy tropikalne. Przynosi to mieszkańcom zysk, ale wszyscy – także oni – odczują negatywne skutki związane z utratą bioróżnorodności. W lasach tropikalnych żyje ok. 80% znanych gatunków zwierząt!
Źródło: CEphoto, Uwe Aranas, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑green

Czy istnieje związek między wylesieniem a pustynnieniem? I co możemy z tym zrobić?

Wycinka drzew sprawia, że powierzchnia gleby traci swoją naturalną „osłonę”, którą stanowią ich korony, co skutkuje wysychaniem niewielkiej warstwy próchniczej. Uprawy roślin i zbóż w trakcie wycinki zabierają resztę wilgoci i składników mineralnych – w efekcie gleba jałowieje. Podobnie nadmierny wypas zwierząt hodowlanych pozbawia glebę osłony w postaci roślin. Zbiorniki wodne (np. jeziora) i cieki (np. rzeki) wysychają, gdyż woda przesiąka z nich do ciepłej, suchej gleby i szybko wyparowuje. W miejscu, gdzie wcześniej rozwijało się życie, tworzy się pustynia. Stanowi to poważny problem światowy, ponieważ obszary o wysokim stopniu biedy zajmują 40% zdegradowanej powierzchni ziemi, a 64% ubogich ludzi z tych terenów pracuje w rolnictwie – pustynnienie przyczynia się więc do zwiększenia biedy. By przeciwdziałać temu zjawisku, wdraża się programy zalesiania, odtwarzania utraconej bioróżnorodnościbioróżnorodnośćbioróżnorodności oraz ochrony kulturowej.

RWgyrQlZOz9yD1
Pustynnienie prowadzi również do wysychania jezior. Jezioro Czad, leżące na skraju Sahary, jest źródłem wody dla 68 mln ludzi z 4 okolicznych krajów. Jednak w ciągu ostatnich 50 lat jego powierzchnia drastycznie zmalała.
Źródło: GRID Arendal, Flickr, licencja: CC BY-NC-SA 2.0.

Słownik

erozja
erozja

proces niszczenia powierzchni terenu przez wodę, wiatr, słońce, siłę grawitacji i działalność organizmów

bioróżnorodność
bioróżnorodność

zróżnicowanie życia na wszelkich poziomach jego organizacji: to różnorodność genów, gatunków oraz ekosystemów

klimat
klimat

ogół zjawisk pogodowych na danym obszarze w okresie wieloletnim; określany jest na podstawie wieloletnich obserwacji różnorodnych składników, najczęściej pomiarów temperatury, opadów atmosferycznych i wiatru

melioracje
melioracje

zespół zabiegów służących regulacji stosunków wodnych w celu trwałego poprawienia zdolności produkcyjnej gleby

wypas
wypas

żywienie zwierząt gospodarskich na pastwisku lub innym terenie trawiastym

zadrzewienia śródpolne
zadrzewienia śródpolne

niewielkie grupy drzew i krzewów rosnące między polami uprawnymi lub na polach, często w zagłębieniach terenu lub na miedzach

zmiany klimatu
zmiany klimatu

wzrost średniej temperatury globalnej, zmiana rozkładu opadów, wzrost poziomu mórz wskutek topnienia pokrywy lodowej; zmiany klimatu wynikają z czynników zewnętrznych, takich jak ilość dochodzącego promieniowania słonecznego, oraz czynników wewnętrznych, takich jak działalność człowieka lub zjawiska naturalne