Przeczytaj
O reżyserze
Jerzy Gruza urodził się w 1932 w Warszawie. Był reżyserem i scenarzystą. Ukończył w 1956 roku Wydział Reżyserii PWSF w Łodzi. Szerokiej publiczności znany jest przede wszystkim jako reżyser przedstawień Teatru Telewizji, w tym sztuk Moliera oraz Rewizora Mikołaja Gogola – spektaklu z 1977 roku, zaliczonego do Złotej Setki Teatru Telewizji. Gruza odwołał się do ogólnoludzkiej wymowy tekstu rosyjskiego pisarza. W spektaklu wybitne role sceniczne stworzyli m.in. Tadeusz Łomnicki jako Anton Antonowicz, Piotr Fronczewski (Chlestakow), Anna Seniuk (Żona Horodniczego) czy Wojciech Pszoniak jako Dobczyński.
Gruza był także reżyserem popularnych seriali (m.in. Wojna domowa, Czterdziestolatek) oraz wielu filmów fabularnych. W 2017 roku podczas gali 42. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni otrzymał „Platynowe Lwy” za całokształt twórczości. Zmarł w 2020 w Pruszkowie. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
O autorze
Mikołaj Gogol (1809–1852) był rosyjskim pisarzem, poetą i dramaturgiem, jednym z klasyków literatury rosyjskiej. Swój pierwszy zbiór opowiadań Wieczory na chutorze niedaleko Dikańki wydał w 1831 roku. Do najważniejszych utworów pisarza należą dramaty, m.in. Ożenek, Rewizor, Gracze oraz opowiadania: Nos, Szynel czy Portret. Za największe dzieło Gogola uznaje się powieść Martwe dusze, której część pierwsza ukazała się w 1842 roku i podejmowała temat krytyki społeczeństwa i rosyjskiego ustroju.
Rewizor to sztuka, w której Gogol bezpardonowo obnaża źle funkcjonujący system państwowy, za co był oskarżany o zdradę, szkalowanie dobrego imienia Rosjan i poniżanie własnego kraju w oczach świata. Równocześnie jednak jest to uniwersalna satyra na zachowanie ludzi uwikłanych w system biurokracji, ograniczonych przepisami, które potrafią obezwładnić strachem i doprowadzić najprostsze sprawy do absurdu. To problemy, które są aktualne do dziś, dzięki czemu sztuka Gogola nie straciła na swoim znaczeniu i popularności wśród współczesnych odbiorców.
Istota teatru: zwierciadło, w którym przegląda się świat
Co sprawiło, że Jerzy Gruza zainteresował się tekstem rosyjskiego pisarza i postanowił przenieść go na scenę Teatru Telewizji? Siłą sukcesu spektaklu okazały się dwa elementy: wydobycie przez reżysera z tekstu uniwersalnych prawd o człowieku oraz mistrzowska gra aktorska.
Fronczewski versus Łomnicki, czyli „Rewizor” jako „Hamlet”Po pierwsze – ta historia jest prawdziwa. Choć wydaje się nieprawdopodobna. „Uczyń mi pan łaskę” – pisał w roku 1835 Mikołaj Gogol do Aleksandra Puszkina. „Daj jakiś temat, choćby jakąś śmieszną albo nie śmieszną, ale z gruntu rosyjską anegdotę. Ręka mi drży, żeby napisać teraz komedię”.
Jak wiadomo, Puszkin pewnego dnia pojawił się w drzwiach, i być może przy koniaku opowiedział młodszemu koledze stosowną anegdotę. Choć brzmi to niewiarygodnie – historia Chlestakowa wydarzyła się naprawdę. I jak się okazuje, powtarza się od czasu do czasu, to w Rosji, to dla odmiany – gdzieś dalej. Także u nas.
Innymi słowy, Rewizor jest utworem, który w Polsce zostałby, bez cienia wątpliwości, zaliczony do Sceny Faktu.
Po drugie, Rewizora czyta się lekko. Znaczy to niechybnie, że jest sztuką wypracowaną w pocie czoła. Pierwszą kwestię Gogol pisał trzy tygodnie.
[…]
Jerzy Gruza, sięgając po Rewizora w pamiętnym roku 1977, wiedział, co robi. Polska Rzeczpospolita Ludowa właśnie w latach siedemdziesiątych osiągnęła stan bliski ideału. Zarówno pod względem scenograficznym, jak i mentalnym, obyczajowym była wówczas PRL być może najbliżej wzorca rosyjskiej prowincji, tak udatnie opisanej przez Gogola. Rewizor świetnie nadawał się do przedstawienia naszego świata.
[…]
Istotą pracy reżysera jest nakłonienie aktorów do okiełznania własnego ego. Jerzemu Gruzie w Rewizorze to się udało. Wszyscy trzej wielcy aktorzy [Tadeusz Łomnicki, Piotr Fronczewski, Wojciech Pszoniak] grają znakomicie i lojalnielojalnie. Dotyczy to całego spektaklu, obsada tworzy harmonijną całość. A kto nie widział Anny Seniuk w roli Żony Horodniczego, niestety niewiele widział.
Tak zagrana sztuka staje się tym, czym dobry teatr być powinien. A teatr powinien być przedstawieniem, bagatelabagatela, obrazu świata – takiego, w jakim żyjemy. Z tego żył teatr przez stulecia. Istota teatru pozostaje niezmienna: jest zwierciadłem, w którym przegląda się świat.
Źródło: Wojciech Tomczyk, Fronczewski versus Łomnicki, czyli „Rewizor” jako „Hamlet”, „Teologia Polityczna” 2019.
Słownik
(fr. bague < łac. bacca – pierścionek; fr. bague < łac. baga – ładunek, bagaż) – współcześnie: I.1. rzecz bez znaczenia, 2. niewielki ogrody pałacyk, 3. krótki utwór fortepianowy; II. partykuła wtrącana do podkreślania wagi tego, o czym mowa
(łac.) – przeciwko