Przeczytaj
Oświecenie a natura człowieka
Oświecenie to epoka, która rozwinęła się w XVIII wieku i jest powszechnie uważana za punkt zwrotny w historii świata zachodniego. Takie postrzeganie oświecenia wynika z powstania nowych idei wyrażanych przez wpływowych myślicieli epoki. Myśliciele oświeceniowi, tacy jak Thomas Hobbes, John Locke i Jean‑Jacques Rousseau, często przedstawiali przeciwstawne poglądy na wiele różnych aspektów społeczeństwa, a ich stanowiska na ludzką naturę znacznie się różniły.
John Locke Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna jest odwrócony lewym półprofilem. Jego długie, siwe, układające się włosy sięgają mu niemal do ramion. Twarz mężczyzny jest bardzo szczupła, pociągła. Jego nos jest długi, haczykowaty. Oczy są osadzone głęboko. Na twarzy mężczyzny są zmarszczki. Ubrany jest w ciemnobrązowy płaszcz z białą, rozpiętą koszulą pod spodem. W przeciwieństwie do Hobbesa John Locke miał o wiele bardziej pozytywny pogląd na ludzką naturę. Wierzył, że ludzie są z natury chętni do współpracy i rozsądni, a jeśli nadarzy się okazja, będą dobrze współpracować ze sobą w celu osiągnięcia wspólnego celu. Nie zgadzał się z Hobbesem w kwestii potrzeby ustanowienie silnej władzy centralnej. Twierdził, że ludzie posiadają podstawowe zasady moralne, które właściwie kierują ich zachowaniem. Locke wierzył, że ludzie są z natury dobrzy i uważał, że powinni odgrywać istotną rolę w decydowaniu o funkcjonowaniu społeczeństwa.
Jean‑Jacques Rousseau Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma on owalną twarz. Jego oczy są ciemne, wyraziste. Nos proporcjonalny. Mężczyzna ma na głowie ufryzowaną perukę z lokami. Ubrany jest w arystokratyczny strój. Jean‑Jacques Rousseau przedstawił jeszcze inne spojrzenie na ludzką naturę. Uważał, że ludzie urodzili się dobrzy, ale powstanie społeczeństwa zniszczyło dobrą ludzką naturę. Stwierdził, że „człowiek rodzi się wolny, ale wszędzie jest zakuty w kajdany”. Wyrażał w ten sposób przekonanie, że mimo iż ludzie rodzą się dobrzy, to warunki zorganizowanego i cywilizowanego społeczeństwa niszczą ich wartościowe intencje. Głównym, według Rousseau, problemem społeczeństw są istniejące podziały klasowe, które w jego czasach wiązały się z feudalizmem. Uważał, że te właśnie podziały spowodowały, że ludzie stracili z oczu swoją podstawową ludzką naturę i zaczęli konkurować między sobą.
Natura ludzka w filozofii oświecenia wiąże się z ideą badania, analizowania i omawiania istot ludzkich, praktyk, układów społecznych i zachowań w ich różnorodności i szczególności. Wielcy myśliciele, których kojarzymy z oświeceniem, przedstawiali badanie ludzkiej natury oparte na czterech tezach:
naukowa analiza natury człowieka jest niezbędna dla sukcesu nauki;
działalność ludzka i jej wytwory mają kluczowe znaczenie dla badania człowieka;
nauki humanistyczne mają charakter systematyczny i są uniwersalne;
natura ludzka jest wszędzie taka sama i wszyscy ludzie są zdolni do oświecenia.
Rola rozumu ludzkiego
Filozofowie oraz pisarze epoki oświecenia dostrzegali w relacjach międzyludzkich zło, zwłaszcza to, które kładzie się cieniem na stosunkach społecznych. Szukali sposobów zaradzenia wszelkim niegodziwościom i ludzkiemu okrucieństwu. Źródeł zła upatrywali w niedostatkach rozumu, w niewiedzy, głupocie, ciemnocie i nieuctwie, które poddawali bezwzględnej krytyce.
Łączenie rozumu ludzkiego z moralnością jest ważnym elementem myśli oświecenia. Jeden z najważniejszych filozofów tego okresu Immanuel Kant dowodził, że rozum człowieka wymaga, aby człowiek był moralny. Obowiązkiem człowieka jest działać zgodnie z moralnością, a nie opierać się na egoistycznych skłonnościach. Osoby racjonalne powinny dostosować swoją wolną wolę do prawa moralnego, które znane jest z rozumowania za pomocą ogólnych maksym, takich jak imperatyw kategorycznyimperatyw kategoryczny. Bycie moralnym jest kwestią posiadania właściwej intencji i odwagi. Człowiek postępuje zgodnie z prawem moralnym, na przykład mówiąc prawdę i nie przywiązując wagi do konsekwencji, jakie mogą z tego wyniknąć. Podporządkowanie moralnego obowiązku swoim skłonnościom lub pragnieniu wyłącznie własnego szczęścia jest łamaniem tego prawa moralnego i prowadzi do zła.
W oświeceniu pojawiały się też inne stanowiska dotyczące ludzkiej natury. James Mill, zwolennik koncepcji utylitaryzmuutylitaryzmu twierdził, że ludzie będą bardziej skłonni do przestrzegania zasad moralnych, jeśli postrzegają je jako obiektywny fakt, a nie jako zakorzenione w subiektywnych odczuciach. Mill twierdził, że człowiek ma skłonność do ignorowania własnego sumienia, jeśli skoncentrowany jest na osiąganiu własnych korzyści i tego, co jest dla niego samego dobre. Dowodził, że nie należy ingerować w takie działania, ponieważ są one podstawą każdego postępu.
Giambattista Vico (1668–1744), przedstawiciel oświecenia włoskiego, był krytykiem oświeceniowego racjonalizmu. Przedstawiał jeszcze inne zdanie na temat natury ludzkiej i dowodził, że zmienia się ona w trakcie rozwoju dziejowego. Pozostając chrześcijaninem, uważał, że natura rozwija się w procesie historii i wciąż powraca do punktu wyjścia. Można je badać poprzez analizę używanego w tych okresach języka. Dowodził, że w rozwoju ludzkim wciąż pojawiają się trzy etapy:
epoka bogów - czas surowych praw religijnych i język obrazów,
epoka bohaterów – surowe obyczaje i język poezji,
epoka ludzi – osiągnięcie przez człowieka samowiedzy; język prozaiczny oraz historiografia.
Znaczenie religii w epoce oświecenia
Oświecenie wymierzyło ostrze swej krytyki przeciwko różnym cechom religii, takim jak przesądność albo uleganie przesądom, fanatyzm i ślepa wiara w to, co nadprzyrodzone. Nawet Voltaire (1694–1778), który postrzegany jest jako główny krytyk religii, polemizował polemizował przede wszystkim z Kościołem rozumianym jako instytucja religijna. Zdaniem francuskiego filozofa każda instytucjonalna religia z czasem się degeneruje, ponieważ jej pierwotny przekaz duchowy zostaje zanieczyszczony ludzkim dążeniem do władzy oraz przyziemnymi interesami określonych grup (często uprzywilejowanych społecznie). W epoce oświecenia nie zawsze kwestionowano prawdziwości lub racjonalności wierzeń religijnych, lecz podnoszono kwestie dotyczące właściwego miejsca religii w społeczeństwie. Religijność oświeceniową można przedstawić poprzez powstałe w tym czasie cztery formy religijne:
Religia Serca. Niektórzy ważni myśliciele oświecenia – zwłaszcza Shaftesbury (Anthony Ashley Cooper) i Jean-Jacques Rousseau – przedstawiali religię jako opartą na naturalnych ludzkich uczuciach, a nie na działaniach intelektu. Przedstawiciele tego nurtu religijnego twierdzili, że nie potrzebują sztucznych, instytucjonalnych form kultu, ponieważ bycie religijnym jest nakazem natury. Ich zdaniem naturalną konsekwencją miłości własnej jest „szanować tych, którzy nas chronią, i kochać tych, którzy są dla nas dobrzy”. Ta „naturalna” religia znajduje korzenie w naturalnych ludzkich uczuciach, a nie w rozumie czy w metafizycznych lub przyrodniczo-naukowych problemach.
Fideizm. Religie naturalne zwykle opierają się na twierdzeniu, że rozum lub ludzkie doświadczenie wspiera hipotezę, że istnieje najwyższa istota, która stworzyła lub jest autorem świata. Fideizm krytykował to przypuszczenie, dowodząc, że niepodważalnym źródłem wiedzy jest objawienie, które jest staje się wyznaniem wiary człowieka. Szczególnymi wyznawcami tego poglądu byli protestanci.
Ateizm. Ateizm był coraz bardziej obecny w oświeceniu. Często był wspierany koncepcją natury ludzkiej. Zgodnie z poglądem rozwiniętym przez Denisa Diderota zasad naturalnego porządku powinniśmy szukać w samych procesach naturalnych, a nie w istocie nadprzyrodzonej. Chociaż większość myślicieli oświeceniowych utrzymywało, że moralność wymaga religii, to równie wielu z nich, jak chociażby Pierre Bayle (mimo że nie wyrzekał się wiary), przemawiał za etycznym naturalizmem, czyli etyką wolną od jakichkolwiek odniesień do nadprzyrodzonych istot.
Sceptycyzm i uczucia
Myśli[...] Niechaj tedy człowiek przyjrzy się naturze w jej wzniosłym i pełnym majestacie, niech oddali wzrok od niskich przedmiotów jakie go otaczają. Niech spojrzy na to olśniewające światło, umieszczone jak lampa wiekuista aby oświecać wszechświat; niechaj ziemia zda mu się jako punkcik w stosunku do rozległego kręgu jaki ta gwiazda opisuje; i niechaj zdumieje się, że ten sam rozległy krąg jest jedynie drobnym punkcikiem w porównaniu do tego, jaki obejmują gwiazdy, toczące się na firmamencie. Ale, jeżeli nasz wzrok zatrzymuje się na tem, niechaj wyobraźnia idzie dalej; wcześniej znuży się pojmowaniem, niż natura dostarczaniem przedmiotów. Cały ten widzialny świat jest jeno niedostrzegalną drobiną na rozległem łonie natury. Żadna idea nie zdoła się do tego zbliżyć. Darmobyśmy wydymali nasze pojęcia, poza wszelkie dające się pomyśleć przestrzenie, rodzimy jeno atomy, w stosunku do istotności rzeczy. Jest to nieskończona kula, której środek jest wszędzie, powierzchnia nigdzie
Źródło: Blaise Pascal, Myśli, tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, 1921, s. 17–18.
Jednym ze stanowisk, które silnie funkcjonowały w epoce oświecenia, był także sceptycyzmsceptycyzm, broniący ważności uczuć człowieka. Krytykował on intelektualne ideały, jako pozbawione wyobraźni, uczuć, radości życia, przeniknięcia lękiem. Można tu dostrzec wyraz sceptycyzmu wobec kontynuatorów myśli Kartezjusza, którzy hołdowali bezwzględnemu racjonalizmowi. Warto jednak pamiętać, że sceptycyzm też jest dziełem rozumu. Mamy tu zatem do czynienia ze swoistym paradoksem, a nawet błędnym kołem rozumowania.
Słownik
(gr. skeptikós – wątpiący, krytykujący)
1. powątpiewający stosunek do czegoś
2. stanowisko filozoficzne odrzucające możliwość uzyskania wiedzy wiarygodnej i ostatecznie uzasadnionej
(łac. imperativus – rozkazujący i gr. katēgerikós – orzekający, stwierdzający) naczelna zasada etyki Immanuela Kanta o charakterze formalnym, oznaczająca bezwarunkowy nakaz moralny głoszący: „postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś chcieć, aby była prawem powszechnym”
(łac. utilitas – korzyść’, pożytek) teoria etyczna powstała w końcu XVIII w., której główna zasada (zwana zasadą użyteczności) głosi, iż czyn jest dobry wtedy i tylko wtedy, gdy przyczynia się do stanowienia szczęścia powszechnego, rozumianego jako wzrost przyjemności i redukcja cierpień w świecie