Czym jest moralność mas?

We wszystkich pismach Nietzschego obecne jest przeciwstawienie szarej, bezmyślnej masy i nielicznych, twórczych jednostek. Szara masa ludzka nazywana jest zawsze dosadnie, określana mianem „tłumu”, „mierzwy”, „gawiedzi”, a nawet „bydła”. Jeśli filozof, poświęca jej uwagę, to zazwyczaj w dwóch celach – jako zaciekawiony (powiedzielibyśmy dzisiaj) psycholog społeczny, który z zacięciem godnym entomologa obserwuje masy ludzkie jako mrowie prymitywnych insektów, lub po to, aby na ich tle analizować jednostki twórcze, do których adresowana jest cała jego nauka.

Do cech przedstawiciela tłumu należą: potrzeba poczucia bezpieczeństwa, niezdolność do samodzielnego myślenia, lenistwo intelektualne i konformizm. Pierwszą z tych potrzeb realizuje idea państwa, która za pomocą regulacji prawnych tworzy pozór porządku i ładu społecznego. Państwo w ujęciu nietzscheańskim jest więc nie tyle administracyjno‑politycznym obszarem zamieszkiwanym przez konkretnych obywateli (naród czy narody), a raczej pewną organizacją skupiającą „ludzi zbędnych”, a więc zdecydowaną większość naszej populacji.

Nie jest to jednak idea, która może zaspokoić wszystkie potrzeby tłumu. Potrzebna jest jeszcze nauka moralna, która zaspokoi potrzeby pozostałe. Nietzsche odrzuca tradycyjne ujęcie dorobku myśli etycznej całej naszej cywilizacji, w myśl której moralność oznacza sposób godnego zachowywania się w każdej sytuacji i reguluje ogół relacji międzyludzkich. Według filozofa zasady moralne całych społeczeństw tworzone są tylko po to, aby zwykły, szary, prymitywny człowiek nie musiał myśleć samodzielnie. Prymityw potrzebuje gotowych odpowiedzi na każde pytanie, a moralność i religia mają je zapewnić.

Pomimo krytycznego podejścia do pojęcia państwa, Nietzsche był żarliwym patriotą. Sam zgłosił się na ochotnika do wojska, gdy w 1870 roku Francja wypowiedziała Prusom wojnę. Gdy jednak doszło do zjednoczenia Niemiec w 1871 roku, wbrew powszechnie panującej radości całego narodu, filozof czuł się rozczarowany. Uważał, że w Niemczech rozbitych na liczne państewka dynamicznie rozwijała się niemiecka kultura, tworzona przez wybitnych artystów. Gdy państwo zostało zjednoczone, wszystkie sfery życia zostały mu podporządkowane, wraz ze sztuką, przez co kultura przestała się rozwijać.

Na czym polega moralność mas?

Do głównych zasad moralności mas należą: równość wszystkich ludzi, pokora, posłuszeństwo wobec narzuconych norm i skromność. Mają one na celu zachowanie panującego ładu i sprawienie, by wszyscy ludzie czuli się bezpiecznie. Każdy, kto zechce wyłamać się spod tych zasad, skazany zostanie na ostracyzm społeczny i potępienie. Aby te normy zostały zachowane, nadano im religijne uzasadnienie. Społeczeństwo uznaje pojęcia dobra i zła za obiektywne, a więc za racjonalne i takie same dla wszystkich, ale także za absolutne, a zatem niepodważalne, bo pochodzące od samego Boga. Religia okazuje się podstawą nauki moralnej – wszystkie normy pochodzą od wszechmądrego Stwórcy. Sprawia to, że prymitywny przedstawiciel motłochu nie tylko nie musi ich rozważać, ale wręcz nie powinien tego robić, gdyż poddawanie ich w wątpliwość jest grzechem.

Chrześcijaństwo stoi za wszystkimi zasadami moralnymi – trzyma w ryzach bezrozumny motłoch i czyni go bezwolnym. Wynika to z faktu, że według Nietzschego religia chrześcijańska przejęła wszystko, co najgorsze, z religii żydowskiej. Żyd ma pokornie znosić cierpienia, własne ubóstwo i przeciwności losu, gdyż tego chce Bóg, który go kocha. W zamian za to człowiek ma otrzymać życie wieczne po śmierci. Podobnej postawy wymaga się od dobrego chrześcijanina, przez co cała moralność naszej cywilizacji okazuje się wroga życiu – uczy pogardy dla życia doczesnego, każe przyjmować wszelkie cierpienie, nie pozwala rozwijać się ludzkim siłom twórczym. Jest pogwałceniem zasad woli mocy, nie pozwala przyjąć naturalnej dla człowieka postawy amor fati, słowem – niszczy w człowieku wszystko, co ludzkie i zgodne z jego naturą. Okłamując go absurdalną ideą życia po śmierci nie pozwala mu żyć jedynym prawdziwym i posiadanym przez niego życiem, a dzięki temu ma nad nim pełną kontrolę.

RHB9tYSXd1M541

Obraz przedstawia scenę rodzajową. W owalu, w centralnej części obrazu znajduje się Bóg. Jest ukazany jako stary mężczyzna. Ma długą brodę. Ręce ma rozłożone w geście błogosławieństwa. Bóg siedzi, jest otoczony sześcioma postaciami ludzkimi.

Rolę kluczową w podtrzymaniu takiego stanu rzeczy odrywają ludzie, zwani przez filozofa dobrymi i sprawiedliwymi. Określa tak wszystkich moralistów, osoby dbające o ład społeczny, a zwłaszcza – kapłanów, uchodzących za najgorszy rodzaj ludzi. Przypisują sobie oni rolę pośrednika pomiędzy człowiekiem, a Bogiem, pasożytując na bezrozumnej masie społecznej. Wszystko, czego pragną, nazywają wolą bożą i narzucają motłochowi jako prawa konieczne do realizowania. Bez ich udziału żadne ważne wydarzenie w ludzkim życiu nie uchodzi za „legalne”, od narodzin (chrzciny), poprzez dorastanie (pierwsza komunia, bierzmowanie), wydarzenia piękne (ślub), aż po śmierć (pogrzeb). Jest to skrajny rodzaj pasożyta, odpowiedzialny także za potępianie jednostek twórczych i myślących samodzielnie. Prymitywny motłoch zawsze będzie reagował resentymentemresentymentresentymentem na jednostki wybitne, zaś kapłan zadba o to, aby zostały one przez tłum potępione, a nawet zniszczone, jeśli nie uda się ich na powrót podporządkować szarej masie.

R1ItODDBY0Od41

Zdjęcie przedstawia wieżyczkę wieńczącą kościół. Na jej szczycie widoczny jest krzyż.

Dosadna krytyka chrześcijaństwa przejawiała się także w krytyce rozumienia Boga. Nietzsche uważał, że chrześcijański opis miłości bożej upodabnia Boga do osoby chorej psychicznie, która krzywdzi człowieka, bo go kocha. Człowiek ma cierpieć, żeby stać się dobrym. Dlatego Bóg czyni człowiekowi krzywdę, a na dodatek wymaga pokornego odwzajemnienia tej miłości. Zdaniem filozofa człowiek posiadający choćby odrobinę rozsądku zawsze odrzuci religię chrześcijańską.

Pomimo bezpardonowej walki, jaką Nietzsche wypowiedział religii chrześcijańskiej, wcale nie chciał jej końca. Walczył z normami moralnymi, jakie ona ze sobą niesie, lecz nie chciał, aby chrześcijaństwo upadło. Uważał bowiem, że prymitywne masy potrzebują wiary w cokolwiek i tego, aby nie musiały myśleć samodzielnie. Jeśli pozbawimy je religii, to motłoch podda się różnym ideologiom, stanie się niebezpieczny, a świat spłynie krwią. Prowadził więc swą walkę tylko w imię tego, by ludzie wybitni i twórczy porzucili normy, które trzeba pozostawić motłochowi, żeby sobie wegetował.

Czym zaowocuje moralność mas?

Nietzsche miał tendencję do nadawania swym rozważaniom historiozoficznego lub ewolucyjnego charakteru – umieszczał je zawsze w szerszym kontekście przemian historycznych, jakie zachodzą i będą zachodziły w biegu dziejów. Ślepy i bezrozumny tłum wierzy, że jego normy moralne są niezmienne i odwieczne, zapisane u początku świata przez samego Boga. Jest to oczywiście nieprawdą, bowiem zmieniały się na przestrzeni lat, ewoluując do tego kształtu, jaki mają dzisiaj. Na pytanie o to, jak będzie wyglądało w przyszłości społeczeństwo prymitywnego motłochu filozof daje konkretną odpowiedź: będzie to społeczeństwo „ostatniego człowieka”.

Nietzsche sam siebie nazywał „anty‑darwinistą”, gdyż – wbrew Darwinowi – nie uważał, aby to właśnie najlepsze i najsilniejsze jednostki zapewniały przetrwanie gatunku. Prymitywny, ale sprytny i wyrachowany motłoch zawsze stłamsi i pokona jednostki najlepsze, zaś te, pomimo tworzenia kultury wyższej i rzeczy wzniosłych, zawsze będą musiały ulec w tej konfrontacji. Oczywiście Nietzsche chciał, aby Darwin miał rację. Wierzył, że ludzie ewolucyjnie rozwijają się ku ideałowi nadczłowieka. Poetycko ujmował to zagadnienie, kreśląc linię rozwojową naszego gatunku: od małpy, poprzez człowieka, do nadczłowieka.

R1clr32NXE9FH1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę młodego mężczyzny. Mężczyzna jest nagi. Ma atletyczną budowę. Lewą nogę wspiera nieco wyżej, na stopniu.

Jednak do tak rozumianego ideału dążyć mogą jedynie ludzie wybitni i twórczy, motłoch natomiast dąży do czegoś zupełnie przeciwnego – właśnie do „ostatniego człowieka”, który „wynalazł szczęście”. Ostatni ludzie będą istotami, które już w ogóle przestaną myśleć, prawie nie będą musiały pracować, wyzbędą się reszty swych wyższych emocji i uczuć, a dnie będą im mijały na radosnym, prymitywnym pławieniu się w przyjemnościach i luksusach. „Ostatni człowiek” jest więc całkowitym przeciwieństwem nadczłowieka – wizją, która samego Nietzschego napawała skrajnym obrzydzeniem.

Nadczłowiek jest ideałem nietzscheańskiego twórcy, stanowiącym czystą emanację woli mocy i amor fati, wolnym od resentymentów i będący w stanie realizować wzniosłe idee, które sam sobie narzucił. Jego koncepcję wyłożył filozof w książce Tako rzecze Zaratustra. Jest to jednak ideał nieosiągalny dla jakiegokolwiek człowieka, gdyż (zdaniem Nietzschego) prawdziwy ideał ma to do siebie, że można do niego zmierzać, ale nigdy nie da się go osiągnąć. Nadczłowiek i ostatni człowiek, to dwie możliwe drogi rozwoju człowieka współczesnego, jakie filozof zaprezentował we wspomnianym dziele.

Słynne nietzscheańskie stwierdzenie Gott ist tot (niem. „Bóg umarł, Bóg jest martwy”) bywa błędnie interpretowane jako dowód na ateizm Nietzschego. Nietzsche nigdy nie uważał się za ateistę, po prostu uważał, że rozsądny człowiek nie będzie się wikłał w kwestię wiary. W słynnym cytacie chodzi m.in. o to, że Bóg stał się martwą ideą, bo w czasach Nietzschemu współczesnych ludzie zaczęli porzucać normy moralne, jakie niesie ze sobą chrześcijaństwo. Jak barwnie to ujął: po śmierci Boga prymitywny tłum zacznie wierzyć w bożków, takich jak kapitalizm, konsumpcjonizm, militaryzm, a gdy te bożki okażą się rozczarowaniem, nastanie czas wodzów, którzy sfanatyzują bezrozumne masy. Pamiętając, że po niemiecku „wódź” oznacza Führer można stwierdzić, że Nietzsche okazał się prorokiem.

Słownik