Hanna Kryńska Rzeczy niepokój. O twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego

R1QitWhRiPtSa1

Zdjęcie przedstawia dużą rzeźbę. To para rąk uniesionych do góry, złożonych do modlitwy. W tle bezchmurne niebo.

Trudno byłoby wybrać jeden tekst reprezentatywny dla problematyki religijnej w tekstach Baczyńskiego. Słowo „Bóg” pojawia się w nich aż sto dziewięćdziesiąt razy, a w samej poezji sto czterdzieści pięć razy, co daje mu miejsce w pierwszej pięćdziesiątce najczęściej pojawiających się wyrazów. „Jan Bugaj” jest autorem czterech psalmów, licznych poetyckich modlitw kierowanych także ku Matce Bożej oraz innych utworów skupionych motywów chrześcijańskich, zwłaszcza krzyża i Bożego Narodzenia. […]

Podjęcie tych zagadnień to nie tylko odzwierciedlenie w poetyckiej wyobraźni religijnej atmosfery domu rodzinnego, związanej z żarliwą wiarą matki, ale i nagląca konieczność stawienia czoła dylematom moralnym i światopoglądowym wobec wojny. TopikatopikaTopika biblijna i chrześcijańska nie zawsze służy wyrażeniu problematyki wiary i związanego z nią światopoglądu.

2 Źródło: Hanna Kryńska, Rzeczy niepokój. O twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Kraków 2021, s. 40.

Henryk Pustkowski Modlitwa

Modlitwa [to] jedna z podstawowych form kultu religijnego, swoistej ofiary, zatem pojawiają się w niej elementy uwielbienia, dziękczynienia, przebłagania i prośby. […] Modlitwa polega na wypowiadaniu słów lub kierowaniu myśli do istot będących przedmiotem kultu (bogowie, święci). Ów element „prywatności” (indywidualny kontakt z sacrum) stanowi ważną genologicznągenologicznygenologiczną cechę różnicującą. We wszystkich religiach świata znana jest modlitwa za otrzymane dary i modlitwa miłości do Boga. Modlitwy błagalne mają często charakter pokutny lub korzący […].

3 Źródło: Henryk Pustkowski, Modlitwa, [w:] Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda, S. Tynęckiej-Makowskiej, Kraków 2006, s. 421.

Tomasz Wroczyński Literackie dziedziczenie „Bogurodzicy”

RUyvg7pQXfkij1

Obraz przedstawia postać młodej kobiety ubranej w udrapowaną szatę, z chustą na głowie. Kobieta ma szczupłą twarz, duże oczy, małe usta. Trzyma na rękach, na wysokości piersi małego chłopca w długiej szacie. Dziecko patrzy na twarz kobiety. Ma uniesiona prawą rękę w geście błogosławieństwa. Obie postacie maja nad głowami aureole.

Dzieje recepcji średniowiecznej Bogurodzicy oraz przeobrażenia motywu maryjnego wydają się zjawiskiem niezwykłym między innymi i z tego względu, iż dokumentują, cząstkowo rzecz jasna ale reprezentatywnie, jeden z głównych nurtów kształtowania się kultury polskiej. Ta sui generissuisui generis pieśń religijna już w XV w. przez Jana Długosza traktowana była jako „pieśń ojczyzny” – „carmen patriae”; nowych znaczeń przydaje jej patriotyczny nurt poezji dziewiętnastowiecznej: otwiera Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza, dwukrotnie nawiązuje do niej Słowacki — w powstańczym apelu z 1830 r. oraz w genezyjskim Królu – Duchu […]. Również i inny poeta, przedstawiciel krajowego romantyzmu Kornel Ujejski zamieścił w swoim cyklu z 1846 r. Skargi Jeremiego pieśń Do Bogarodzicy. […] AluzyjnośćaluzyjnośćAluzyjność tego hymnu jest podwójna: z jednej strony czytelne okazują się nawiązania do tekstu średniowiecznego, z drugiej zaś poeta parafrazuje apel powstańczy Juliusza Słowackiego. W wieku XX motyw Bogarodzicy wielokrotnie powraca, zwłaszcza w literaturze czasów wojennych. Wybitny poeta walczącej Warszawy Krzysztof Kamil Baczyński w Modlitwie do Bogarodzicy czytelnie przywołuje zarówno tradycję romantyczną, jak i średniowiecznej hymnistyki; Bogarodzica pojawia się więc ponownie w wzbogaconych treściach i wzbogaconym kontekście kulturowym.

4 Źródło: Tomasz Wroczyński, Literackie dziedziczenie „Bogurodzicy”, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1990, nr 25, s. 62.

Krzysztof Kamil Baczyński Modlitwa do Bogarodzicy

Któraś wiodła jak bór pomruków
ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
prowadź nocne drogi jego wnuków, 
byśmy milcząc umieli umierać.

Któraś była muzyki deszczem,
a przejrzysta jak świt i płomień,
daj nam usta jak obłoki niebieskie, 
które czyste – pod toczącym się gromem.

Która ziemi się uczyłaś przy Bogu, 
w której ziemia jak niebo się stała, 
daj nam z ognia twego pas i ostrogi, 
ale włóż je na człowiecze ciała.

Któraś serce jak morze rozdarła 
w synu ziemi i synu nieba, 
o, naucz matki nasze, 
jak cierpieć trzeba.

Która jesteś jak nad czarnym lasem 
blask – pogody słonecznej kościół, 
nagnij pochmurną broń naszą, 
gdy zaczniemy walczyć miłością.

21 III 44 r.

6 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, Modlitwa do Bogarodzicy, [w:] tegoż, Utwory zebrane, t. 2, oprac. A. Kmita-Piorunowa, Kraków 1979, s. 107.

Bogurodzica

Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
Twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja,
Zyszczy nam, spuści nam.
Kiryjelejzon.

Twego dziela krzciciela, Bożyce,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kiryjelejzon.

7 Źródło: Bogurodzica.

Tomasz Wroczyński Literackie dziedziczenie „Bogurodzicy”

Aluzyjność Modlitwy do Bogarodzicy wobec tekstu średniowiecznego realizuje się przede wszystkim w perspektywie religijnej: widać już ją w strukturze modlitwy skomponowanej według wzorców litanijnych z subtelnym wykorzystaniem anaforyanaforaanafory. Szczególnie nowatorska wydaje się jednak transpozycjatranspozycjatranspozycja charakteryzowanego już motywu macierzyństwa Bożego. Bogarodzica, boska a zarazem ludzka osnowa jej misji, misja Kobiety‑Matki i Matki Bożej zostaje w modlitwie Baczyńskiego przeobrażona w metaforyczny obraz ziemi i nieba. Odwołania do tego typu przestrzennej metaforyki, pełniące w całej twórczości autora HistoriiHistoriiHistorii funkcję leitmotywulejtmotywleitmotywu nabierają w Modlitwie do Bogarodzicy religijnego wymiaru […].

Wymiar religijny utworu Baczyńskiego realizuje się poprzez błagalną modlitwę zbiorowego podmiotu. […] W utworze wojennym prośba dotyczy łask cnoty: kardynalnej – męstwa oraz nadprzyrodzonej – miłości […].

W liryku Baczyńskiego dochodzi do twórczej kontaminacjikontaminacjakontaminacji dwóch zakresów tradycji: tej średniowiecznej, o wyrazistych cechach religijnych, i romantycznej wyrażającej się topiką narodowego – zbiorowego czynu. Tradycja literackatradycja literackaTradycja literacka, której istotę stanowi przecież aktywność strony biorącej, pozwala zobaczyć znacznie więcej, niż tylko to, co mogłoby wynikać z lektury pojedynczego tekstu poetyckiego. Już motyw Bogarodzicy, bez odwoływania się do wielkich ideologii XVII i XIX w. pozwala zauważyć specyficzny kształt kultury polskiej, tak chętnie zespalającej pierwiastki narodowe z religijnymi. Ewolucja tego motywu może więc służyć wyznaczaniu istotnych faz rozwoju świadomości zbiorowej Polaków.

5 Źródło: Tomasz Wroczyński, Literackie dziedziczenie „Bogurodzicy”, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1990, nr 25, s. 66–67.