Przeczytaj
O autorze
Krzysztof Kamil Baczyński (1921–1944) należał do pokolenia Kolumbówpokolenia Kolumbów, nazywanego też pokoleniem „czasu burz” oraz „apokalipsy spełnionej”. Była to generacja ludzi urodzonych w latach 20. XX wieku, którzy mieli odkrywać życie w wolnej Polsce. Stało się inaczej. Baczyński w chwili wybuchu wojny miał zaledwie 18 lat. Za sobą miał już pierwsze próby poetyckie, chciał studiować na Akademii Sztuk Pięknych. W czasie wojny podjął studia polonistyczne na tajnym Uniwersytecie Warszawskim, które porzucił, żeby poświęcić się działaniom konspiracyjnym i poezji. Był żołnierzem Armii Krajowej, członkiem batalionu „Zośka”. Zginął w powstaniu warszawskim 4 sierpnia 1944 roku.
W czasie okupacji Baczyński wydał cztery zbiory poezji: Zamknięty echem (1940), Dwie miłości (1940), Wiersze wybrane (1942, pod pseud. Jan Bugaj), Arkusz poetycki Nr 1 (1944, pod pseud. Jan Bugaj). W twórczości poety można wskazać dwa zasadnicze obszary tematyczne: wiersze miłosne, pisane dla żony Barbary, oraz utwory o tematyce wojennej, podejmujące kwestie moralne – zasadności wojny, sprzeciw wobec zabijania, poczucie obowiązku wobec ojczyzny. Tu także znalazły się utwory, w których poeta odwoływał się kwestii religijności, poszukiwał odpowiedzi na pytania o sens walki, cierpienia i śmierci.
Motywy i stylizacje religijne w wierszach Baczyńskiego
Rzeczy niepokój. O twórczości Krzysztofa Kamila BaczyńskiegoR1QitWhRiPtSa1 Trudno byłoby wybrać jeden tekst reprezentatywny dla problematyki religijnej w tekstach Baczyńskiego. Słowo „Bóg” pojawia się w nich aż sto dziewięćdziesiąt razy, a w samej poezji sto czterdzieści pięć razy, co daje mu miejsce w pierwszej pięćdziesiątce najczęściej pojawiających się wyrazów. „Jan Bugaj” jest autorem czterech psalmów, licznych poetyckich modlitw kierowanych także ku Matce Bożej oraz innych utworów skupionych motywów chrześcijańskich, zwłaszcza krzyża i Bożego Narodzenia. […]
Podjęcie tych zagadnień to nie tylko odzwierciedlenie w poetyckiej wyobraźni religijnej atmosfery domu rodzinnego, związanej z żarliwą wiarą matki, ale i nagląca konieczność stawienia czoła dylematom moralnym i światopoglądowym wobec wojny. TopikaTopika biblijna i chrześcijańska nie zawsze służy wyrażeniu problematyki wiary i związanego z nią światopoglądu.
Religijne stylizacjestylizacje w wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego przywołują różne typy tekstów: biblijnych, modlitewnych i pieśniowych. Znalazły się wśród nich przypowieściprzypowieści, psalmypsalmy, kolędakolęda. Najchętniej odwoływał się poeta do stylizacji modlitwy, np. w utworach Modlitwa do Matki Boskiej czy Modlitwa do Bogarodzicy.
ModlitwaModlitwa [to] jedna z podstawowych form kultu religijnego, swoistej ofiary, zatem pojawiają się w niej elementy uwielbienia, dziękczynienia, przebłagania i prośby. […] Modlitwa polega na wypowiadaniu słów lub kierowaniu myśli do istot będących przedmiotem kultu (bogowie, święci). Ów element „prywatności” (indywidualny kontakt z sacrum) stanowi ważną genologicznągenologiczną cechę różnicującą. We wszystkich religiach świata znana jest modlitwa za otrzymane dary i modlitwa miłości do Boga. Modlitwy błagalne mają często charakter pokutny lub korzący […].
Literackie dziedzictwo Bogurodzicy
Literackie dziedziczenie „Bogurodzicy”RUyvg7pQXfkij1 Dzieje recepcji średniowiecznej Bogurodzicy oraz przeobrażenia motywu maryjnego wydają się zjawiskiem niezwykłym między innymi i z tego względu, iż dokumentują, cząstkowo rzecz jasna ale reprezentatywnie, jeden z głównych nurtów kształtowania się kultury polskiej. Ta sui generissui generis pieśń religijna już w XV w. przez Jana Długosza traktowana była jako „pieśń ojczyzny” – „carmen patriae”; nowych znaczeń przydaje jej patriotyczny nurt poezji dziewiętnastowiecznej: otwiera Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza, dwukrotnie nawiązuje do niej Słowacki — w powstańczym apelu z 1830 r. oraz w genezyjskim Królu – Duchu […]. Również i inny poeta, przedstawiciel krajowego romantyzmu Kornel Ujejski zamieścił w swoim cyklu z 1846 r. Skargi Jeremiego pieśń Do Bogarodzicy. […] AluzyjnośćAluzyjność tego hymnu jest podwójna: z jednej strony czytelne okazują się nawiązania do tekstu średniowiecznego, z drugiej zaś poeta parafrazuje apel powstańczy Juliusza Słowackiego. W wieku XX motyw Bogarodzicy wielokrotnie powraca, zwłaszcza w literaturze czasów wojennych. Wybitny poeta walczącej Warszawy Krzysztof Kamil Baczyński w Modlitwie do Bogarodzicy czytelnie przywołuje zarówno tradycję romantyczną, jak i średniowiecznej hymnistyki; Bogarodzica pojawia się więc ponownie w wzbogaconych treściach i wzbogaconym kontekście kulturowym.
Aluzyjność Modlitwy do Bogarodzicy
Modlitwa do BogarodzicyKtóraś wiodła jak bór pomruków
ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
prowadź nocne drogi jego wnuków,
byśmy milcząc umieli umierać.Któraś była muzyki deszczem,
a przejrzysta jak świt i płomień,
daj nam usta jak obłoki niebieskie,
które czyste – pod toczącym się gromem.Która ziemi się uczyłaś przy Bogu,
w której ziemia jak niebo się stała,
daj nam z ognia twego pas i ostrogi,
ale włóż je na człowiecze ciała.Któraś serce jak morze rozdarła
w synu ziemi i synu nieba,
o, naucz matki nasze,
jak cierpieć trzeba.Która jesteś jak nad czarnym lasem
blask – pogody słonecznej kościół,
nagnij pochmurną broń naszą,
gdy zaczniemy walczyć miłością.21 III 44 r.
BogurodzicaBogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
Twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja,
Zyszczy nam, spuści nam.
Kiryjelejzon.Twego dziela krzciciela, Bożyce,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kiryjelejzon.
Literackie dziedziczenie „Bogurodzicy”Aluzyjność Modlitwy do Bogarodzicy wobec tekstu średniowiecznego realizuje się przede wszystkim w perspektywie religijnej: widać już ją w strukturze modlitwy skomponowanej według wzorców litanijnych z subtelnym wykorzystaniem anaforyanafory. Szczególnie nowatorska wydaje się jednak transpozycjatranspozycja charakteryzowanego już motywu macierzyństwa Bożego. Bogarodzica, boska a zarazem ludzka osnowa jej misji, misja Kobiety‑Matki i Matki Bożej zostaje w modlitwie Baczyńskiego przeobrażona w metaforyczny obraz ziemi i nieba. Odwołania do tego typu przestrzennej metaforyki, pełniące w całej twórczości autora HistoriiHistorii funkcję leitmotywuleitmotywu nabierają w Modlitwie do Bogarodzicy religijnego wymiaru […].
Wymiar religijny utworu Baczyńskiego realizuje się poprzez błagalną modlitwę zbiorowego podmiotu. […] W utworze wojennym prośba dotyczy łask cnoty: kardynalnej – męstwa oraz nadprzyrodzonej – miłości […].
W liryku Baczyńskiego dochodzi do twórczej kontaminacjikontaminacji dwóch zakresów tradycji: tej średniowiecznej, o wyrazistych cechach religijnych, i romantycznej wyrażającej się topiką narodowego – zbiorowego czynu. Tradycja literackaTradycja literacka, której istotę stanowi przecież aktywność strony biorącej, pozwala zobaczyć znacznie więcej, niż tylko to, co mogłoby wynikać z lektury pojedynczego tekstu poetyckiego. Już motyw Bogarodzicy, bez odwoływania się do wielkich ideologii XVII i XIX w. pozwala zauważyć specyficzny kształt kultury polskiej, tak chętnie zespalającej pierwiastki narodowe z religijnymi. Ewolucja tego motywu może więc służyć wyznaczaniu istotnych faz rozwoju świadomości zbiorowej Polaków.
Słownik
(łac. allusio – aluzja) – wywołanie skojarzenia z czymś pierwotnym wobec danego dzieła; stosowanie domysłów, sugestii w celu wzbudzenia skojarzenia
(gr. anaphorá – podniesienie) – celowe powtórzenie tego samego wyrazu na początku kolejnych elementów składowych wypowiedzi (np. wersów)
(gr. génos – pochodzenie, zbiór; lógos – myśl) – odnoszący się do „genologii”, dziedziny poetyki zajmującej się badaniem rodzajów i gatunków literackich oraz ich ewolucji
(łac. calendae – dosł. „pierwszy dzień miesiąca”) – najczęściej pieśń o charakterze religijnym; pierwotnie pieśń noworoczna, obecnie pieśń bożonarodzeniowa
(łac. contaminatio – zetknięcie, splamienie) – połączenie kilku słów lub wyrażeń, zazwyczaj zbliżonych znaczeniowo
inaczej: „parabola”; gatunek moralistyczno‑dydaktyczny oparty na schematycznej fabule, prostej konstrukcji postaci, obiektywnej narracji. Służy przekazaniu prawdy moralnej ukrytej pod postacią alegorii bądź symboli. Jeden z gatunków tekstów biblijnych
(gr. psalmós) – pierwotnie oznaczał śpiew przy akompaniamencie instrumentu strunowego zwanego psałterionem; rodzaj pieśni religijnej, liryczny utwór modlitewny
(fr. stylisation < łac. stylu – ostrze do pisania na tabliczkach pokrytych woskiem < gr. stýlos – słup – 1. stylistyczne opracowanie tekstu; 2. ukształtowanie dzieła zgodnie z wymaganiami określonego stylu; 3. wprowadzenie do wypowiedzi powstającej w danym stylu cech stylu innego; najczęściej stylizowany jest język wypowiedzi, np. poprzez składnię, leksykę, brzmienie
(łac. topica) – nauka zajmująca się badaniem toposów; tu: zbiór toposów
ogół dokonań literackich przeszłości: wybitnych dzieł, uznanych stylów pisarskich, motywów, stanowiący dla kolejnych pokoleń artystów punkt odniesienia (naśladowania, rozwijania, polemiki, zerwania)
(łac. transpositio – przedstawienie) – zamiana, przemiana