Eksperyment myślowy

Czym jest absolut?

Niezależnie od tego, czy jesteś osobą wierzącą, znasz pojęcie Boga, które nie przynależy tylko do religii, ale do całej naszej kultury. Może cię to zdziwi, ale pierwsi chrześcijanie, żyjący w I i II w. n. e. podaliby inny katalog cech niż te, które znalazły się na twojej liście. O ile dla osób wierzących Bóg jest zawsze jeden i ten sam, z historycznego punktu widzenia pojęcie Boga ulegało zmianom pod wpływem licznych, nie tylko religijnych inspiracji. Zaczęło się ono kształtować w pierwszych wiekach naszej ery, gdy sama religia chrześcijańska już istniała.

Poszukiwanie istoty Boga oraz określenie Jego stosunku do świata stały się centralnymi zagadnieniami filozofii chrześcijańskiej, czyli takiej, która przyjęła za swoją podstawę Ewangelię. Stawiane przez nią problemy filozoficzne nie były nowe – pojawiały się już w starożytności, jednakże filozofowie chrześcijańscy dążyli do ich rozstrzygnięcia w zgodzie z Ewangelią. Pierwszy okres filozofii chrześcijańskiej nazywany jest patrystyką (łac. pater - ojciec), ponieważ pisma działających wtedy teologów (Ojców KościołaOjcowie KościołaOjców Kościoła) stały się fundamentem doktryny chrześcijańskiej.

Potrzeba stworzenia chrześcijańskiej filozofii wiązała się z koniecznością prowadzenia sporów z heretykami oraz przedstawicielami innych religii, ale miała również na celu wyjaśnienie prawd wiary – chrześcijaństwo, które było już religią, musiało stworzyć wiedzę na własny temat. Tymczasem, choć Ewangelia dostarczała prawd wiary, nie oferowała ani kompletnej teologiiteologiateologii, ani kosmologiikosmologiakosmologii chrześcijańskiej. Narzędziem, które pozwoliło teologom postawić problemy nowej, chrześcijańskiej religii okazała się filozofia grecka. Szczególne znaczenie miały starożytne koncepcje absolutuabsolutabsolutu. W okresie patrystycznym doszło do zapożyczenia niektórych greckich idei dotyczących najwyższej istoty oraz prób pogodzenia ich z Ewangelią. W ten sposób, w pierwszych wiekach naszej ery, kształtowała się nowa, chrześcijańska koncepcja absolutu.

Z punktu widzenia filozoficznego, zakorzenione w naszej kulturze chrześcijańskie pojęcie Boga jest jedną z wielu filozoficznych koncepcji absolutu. Zaś pojęcie absolutu i teologia są starsze niż chrześcijaństwo – sięgają swoimi korzeniami filozofii starożytnej Grecji. W dalszej części lekcji dowiesz się, jakie starożytne koncepcje absolutu wpłynęły na chrześcijańską koncepcję Boga, Jego stosunku do świata oraz na koncepcję Stworzenia.

Starożytne koncepcje absolutu

Platoński demiurg

Platoński demiurg

Platon był twórcą dualistycznej ontologii, która przeciwstawiała sobie niezmienne idee oraz zmienne zjawiska. Uważał idee oraz duszę za doskonalsze do materii i ciała, a wobec tego, ponadzmysłowy świat idei wydawał się bardziej godny poznania niż przyroda, dostępna wszystkim za pomocą zmysłów.

Platon zmienił swój pogląd na przyrodę, gdy zdał sobie sprawę, że rządzi w niej harmonia i ład. Przyroda jest zbudowana celowo oraz rozumnie, ponieważ wszystko, co istnieje, dąży do idei dobra.

R1MFZHKIAYY1L

Zdjęcie przedstawia kilka leżących na sobie globusów. Globusy prezentują kontynenty i są opisane tekstem.

RrIa5TMns3Xzs1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w czerwono-niebieskiej szacie, który pochyla się nad tarczą i trzyma duży cyrkiel. Mężczyzna ma długie, ciemne włosy oraz gęstą brodę. Na tarczy namalowany jest żółto-zielony okrąg otoczony błękitem. Środka tarczy dotyka końcówka cyrkla.

Z poglądu, że świat został stworzony w sposób celowy (finalizm) i rozumny Platon wywiódł przekonanie, że był on dziełem rozumnego bóstwa. Nazwał je demiurgiem, czyli „budowniczym” świata (gr. demiurgos – twórca, rzemieślnik). Platoński demiurg nie stworzył wszystkiego, co istnieje – z wiecznej, bezkształtnej materii uformował on natomiast świat zmysłowy biorąc za wzór wieczne idee. Stworzył w ten sposób świat pojęty jako żyjący organizm – ożywiony, uduchowiony, organiczny, kulisty i rozumny. Stworzony przez demiurga świat materialny jest zatem odwzorowaniem świata wiecznych i doskonałych idei.

Szczególnym rysem Platońskiej koncepcji stworzenia jest to, że tworząc świat demiurg kierował się dobrocią. Idea dobra stanowi przyczynę, wedle której demiurg zbudował wszechświat oraz ostateczny cel, do którego ów wszechświat dąży.

Arystotelesowski Pierwszy Poruszyciel

Arystotelesowski Pierwszy Poruszyciel

Dlaczego Arystoteles nazywał absolut Pierwszym (lub Nieruchomym) Poruszycielem? Ponieważ jego koncepcja absolutu wynikała z kosmologii, w której właściwością wszystkiego, co istnieje był ruch. Przyroda była według Arystotelesa procesem nieustannego kształtowania materii, urzeczywistnianiem tkwiącego w niej potencjału. Każdy byt składa się z materii, formy oraz posiada przyczynę i cel, dla których został stworzony. Pojawia się jednak pytanie, czy łańcuch kolejnych przyczyn i celów jest niekończony – trwa od zawsze – czy też posiada jakiś początek. Arystoteles doszedł do wniosku, że skoro każdy ruch we wszechświecie posiada swoją przyczynę, to musiał istnieć Pierwszy Poruszyciel – pierwsza przyczyna, która sama przyczyny nie posiadając, zapoczątkowała proces kształtowania materii w przyrodzie.

Zauważ, że Arystoteles nie opiera swojej koncepcji absolutu na wierzeniach religijnych, lecz na logice (racjonalizm) – skoro wszystko we wszechświecie ma swoją przyczynę, to musi również istnieć Pierwsza Przyczyna wszechświata, ponieważ niemożliwy jest nieskończony ciąg przyczyn, musi być pierwsza, aby mógł zaistnieć jakikolwiek jej skutek. Arystoteles wywiódł więc teologię z kosmologii – skoro przyroda porusza się, jest zmienna, niedoskonała i materialna, jej przyczyna – Pierwszy Poruszyciel – musi być zatem nieruchomy, niezmienny, doskonały i niematerialny. Podczas gdy cała przyroda składa się z bytów będących zespołami materii i formy, Pierwsza Przyczyna jest niematerialna – jest czystym aktem, a zatem ma charakter duchowy oraz myślący. Wprawienie świata w ruch nie mogło się w związku z tym odbyć w taki sposób, w jaki jedno ciało fizyczne może wprawić w ruch inne ciało. Kosmos porusza się, ponieważ dąży do rozumu, doskonałości, którym jest Pierwszy Poruszyciel. Jest On więc zarazem przyczyną, jak i celem kosmosu – wprawił go w ruch stawiając siebie samego za cel.

Hellenistyczne koncepcje absolutu

Hellenistyczne koncepcje absolutu

Platon i Arystoteles stworzyli koncepcje dualistyczne, przeciwstawiające sobie czysto duchowy absolut i kosmos, w którym duch łączył się z materią. Dwie kolejne koncepcje wychodzą z założenia, że u podstaw rzeczywistości nie leżą dwa różne czynniki – duch i materia – lecz, że jest ona jednorodna: materialna (monizm materialistyczny) lub duchowa (monizm spirytualistyczny).

Panteizm stoików

Panteizm stoików

Stoicy byli przekonani, że wszystko, co istnieje jest materialne. Cała materia była według nich ożywiona, przenika ją bowiem pneuma (gr. tchnienie), czyli szczególny, subtelny rodzaj materii – czynny, boski pierwiastek we wszechświecie, który przenika wszystko, co istnieje.

R1Mu7ISd1qlSc

Zdjęcie przedstawia kamyki, które są ułożone jeden na drugim od największego do najmniejszego. Kamyki otacza rozpryskująca się woda.

Stoicy myśleli więc o pneumie jako o materii, ale zarazem jako o sile, która działa w sposób celowy (finalizm) i rozumny. Kluczowe cechy, które Platon i Arystoteles przypisywali transcendentnemu, duchowemu absolutowi – rozumność i aktywność (czynnik ożywiający bierną materię), stoicy łączyli z pneumą. Doprowadziło ich to do szczególnej koncepcji absolutu – Rozumu – który nie znajduje się poza wszechświatem, lecz przenika całą istniejącą przyrodę. W rezultacie cały świat – materialny, rozumny organizm – posiadał według stoików boską naturę (panteizm).

Neoplatonizm

Neoplatonizm

Neoplatonizm był systemem filozoficznym stworzonym przez Plotyna. Był to również system monistyczny, jednakże rzeczywistość miała według niego charakter czysto duchowy. U podstaw neoplatońskiej koncepcji absolutu leżało pojęcie bytu, które wynikało z monizmu spirytualistycznego. Wszystko, co istnieje – materia, dusze, niebo i ziemia nie były według Plotyna różnego rodzaju bytami, lecz stopniami stawania się, rozwoju jednego i tego samego bytu. Byt – jedyne, co istnieje, ma bowiem według Plotyna naturę światła – tak, jak światło emituje promienie, tak kolejne etapy bytu są następującymi po sobie emanacjami źródłowego, doskonałego bytu. Ta teoria, zgodnie, z którą wszystko, co istnieje to etapy rozwoju jednego i tego samego bytu, nazywa się teorią emanacji. Natomiast kolejne etapy rozwoju bytu nazywał Plotyn hipostazami.

R1dWRnDbjm6aw

Zdjęcie przedstawia łodygę włochatej rośliny, której końcówka zakręca się do środka. Widoczne są mniejsze, równie zaokrąglone mniejsze końcówki. W tle widoczne są rozmazane zielone liście.

U źródeł rzeczywistości istnieje więc jeden, doskonały, niepoznawalny i nieosiągalny byt – Prajednia – czyli absolut. Z absolutu wyłaniają się kolejne, coraz mniej doskonałe hipostazy: duch (świat Platońskich idei), dusza i materia.

Główne problemy patrystyki

Rodząca się po Chrystusie filozofia chrześcijańska stworzyła własną problematykę, której odrębność wynikała z odmiennych niż u Greków zainteresowań i celów. Choć, co do zasady, przyjmowała ona spuściznę filozofii greckiej, to rolę rozumu – będącego dla Greków kryterium poznania – uznawała za drugorzędną. Podstawą filozofii były wiara i Prawda Objawiona. Rozum mógł służyć jedynie do tłumaczenia i wyjaśniania Objawienia. Głównymi problemami patrystyki były: natura Boga, Jego stosunek do świata oraz wynikające z tej teocentrycznej filozofii kosmologia oraz antropologiaantropologia filozoficznaantropologia.

Myśl stoików o celowej i rozumnej naturze wszechrzeczy przeniknęła całą filozofię wczesnochrześcijańską. Utożsamienie Słowa Bożego z rozumem – dzięki kategorii logosulogoslogosu – było warunkiem próby racjonalnej interpretacji Objawienia.

W dziedzinie teologii, równie doniosła stała się myśl Arystotelesa o Bogu jako o pierwszej przyczynie. Interpretowana po chrześcijańsku – nie zaś w kontekście metafizyki Arystotelesa – stała się ona podstawą chrześcijańskiej koncepcji stworzenia z niczego – Bóg okazywał się w jej świetle przyczyną wszystkiego, co istnieje.

RaUUBiSl8ThYd1

Rycina przedstawia starego mężczyznę. Na jego twarzy widoczne są liczne zmarszczki. Nos mężczyzny jest duży. Oczy głęboko osadzone. Mężczyzna ma długie wąsy i brodę. Jest ubrany w długą szatę. Mężczyzna ma okrytą materiałem głowę. Przesłania ona jego czoło i częściowo policzki. Mężczyzna siedzi przy stole. W prawej ręce, opartej o stół trzyma zwój papieru.

W pierwszym okresie na filozofię chrześcijańską wpływ miał neoplatonizm. Teoria emanacji i koncepcja Prajedni służyła filozofom, takim jak Orygenes, do sformułowania abstrakcyjnej koncepcji Boga oraz ujęcia stosunku Boga do świata jako zapośredniczonego przez szereg hipostaz (gradualizmgradualizmgradualizm).

Platońska teoria idei oddziałała z kolei na Augustyna z Hippony, który odrzucił neoplatonizm zastępując go dualistycznądualizmdualistyczną interpretacją chrześcijaństwa, w której nieskończony, niezależny, dobry i wszechmocny Bóg przeciwstawiony został skończonemu stworzeniu. Z Platońskiej koncepcji demiurga wywodziła się z kolei myśl łącząca materię ze złem, co doprowadziło Platona do wniosku, że dobry bóg nie może być twórcą materii. Koncepcja ta zaciążyła na całej filozofii chrześcijańskiej pod postacią problemu genezy zła.

Słownik