Ilustracja przedstawia schemat, składający się z podpisanych kółek, które są połączone kolorowymi liniami. Kółka są podzielone na dwa zbiory: jeden podpisany jako patrystyka i drugi podpisany jako starożytność. Kółka należące do zbioru patrystyka: apokatastaza, boski pierwiastek w świecie, spór o istnienie zła, immaterializm, poznanie Boga, gradualizm, idea duchowej wędrówki, dualizm Boga i świata. Kółka należące do zbioru starożytność: starożytny finalizm, stoicyzm, platońska koncepcja demiurga, pierwszy poruszyciel, neoplatonizm, platońska eschatologia, platoński dualizm, dusza świata. Połączone kolorowymi liniami są kółka w następujących konfiguracjach. Apokatastaza ze starożytnym finalizmem. Boski pierwiastek w świecie ze stoicyzmem. Spór o istnienie zła z platońską koncepcją demiurga i dalej z immaterializmem, pierwszym poruszycielem, poznaniem Boga, neoplatonizmem i gradualizmem. Platońska eschatologia z ideą duchowej wędrówki. Platoński dualizm z dualizmem Boga i świata. Opisane elementy ilustracji interaktywnej. 1. Apokatastaza. Zdjęcie przedstawia rzeźbę, która prezentuje postać człowieka z podniesionymi rękami. Twarz jest niewyraźna. Postać jest owładnięta plątaniną gałęzi, które wrastają w jej ciało. Gałęzie rozrastają się na boki. W tle widoczna jest ściana z dekoracyjnymi malowidłami. Apokatastaza - powrót wszystkich istot rozumnych do źródła, którym jest Bóg. Innym słowy, jest to idea powszechnego zbawienia, której zwolennikami byli m. in. Orygenes i Grzegorz z Nyssy. Według argumentacji Grzegorza, gdyby dobro nie przezwyciężało ostatecznie całego zła w stworzeniu, jego zwycięstwo nie byłoby pełne. 2. Starożytny finalizm. Zdjęcie przedstawia czarne mrówki, które znajdują się na zielonym pąku rośliny. Obok mrówek widoczne są krople rosy. Finalizm, czyli pogląd, który uznaje, że w naturze istniejących bytów oraz zjawisk przyrody leży dążenie do jakiegoś ostatecznego celu. Pogląd ten był obecny zarówno u Platona, Arystotelesa, jak i u stoików. Platon i Arystoteles sądzili, że finalizm jest wynikiem sprawczego działania sił duchowych – demiurga, dzięki któremu wszystko, co istnieje dąży do idei dobra lub Pierwszego Poruszyciela, dzięki któremu wszystko dąży ku doskonałości. Stoicy uważali natomiast, że owo dążenie jest naturalną właściwością materii. 3. Obecność Boga w świecie. Grafika przedstawia kulę ziemską, która umieszczona jest w źrenicy niebieskiego oka. Według Tacjana, świat materialny przenikał duch ożywiający. Nazywał go pneumą, lecz uważał za ducha, nie zaś za bardziej subtelny rodzaj materii. Jednocześnie nie utożsamiał pneumy z Bogiem, choć niewątpliwie od Niego pochodzi. Pneuma miała według niego przenikać wszystko, co istnieje – anioły, ludzi, zwierzęta, rośliny. 4. Pneuma Zdjęcie przedstawia marmurową rzeźbę anioła, który gra na złotej trąbie. Anioł ma skrzydła, długą suknię oraz długie włosy. W drugiej ręce trzyma zwój papieru. Rzeźba umieszczona jest pod ścianą budynku przy kolumnie. W tle widoczne jest niebo z chmurami. Pneuma, z greki „oddech” lub „tchnienie”, była według stoików pewnym subtelnym rodzajem materii, który przenika i ożywia wszystko, co istnieje.
Stoicyzm był szkołą filozoficzną założoną w IV w. p.n.e. przez Zenona z Kition w Atenach, która w Rzymie przetrwała do III w. Stoicy byli materialistami – uważali, że wszystko, co istnieje składa się z materii. Rozumieli oni ją jednak w specyficzny sposób – przyznawali bowiem pneumie właściwości, takie jak rozumność czy życie, które inni filozofowie (Platon, Arystoteles) byli skłonni łączyć z duchem. Świat materialny rozumieli więc jako przeniknięty boskim, rozumnym i życiodajnym pierwiastkiem. 5. Spór o istnienie zła. Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę. Prezentuje ona jabłoń, wokół której wije się wąż z jabłkiem w paszczy. Po bokach jabłoni stoją nadzy kobieta i mężczyzna. Ich miejsca intymne są zakryte liśćmi. Wąż ma łeb oparty na dłoni kobiety. Obok widoczny tygrys oraz kogut. Problem istnienia zła był istotnym problemem filozofii chrześcijańskiej, ponieważ stanowił wyzwanie dla koncepcji Boga. Jeśli Bóg jest dobry i wszechmocny, dlaczego stworzył zło i dlaczego toleruje jego istnienie?
W religii manichejczyków doprowadziło to do zerwania z monoteizmem i przyjęcia dualizmu etycznego, czyli poglądu, zgodnie z którą zasada bytu jest dwoista – dobra i zła. Wszechświat okazywał się wobec tego areną walki światła (Boga) i ciemności (szatana).
Rozwiązanie, w którym myśl, że Bóg nie mógł stworzyć zła, doprowadziła do przyjęcia, że twórcą zła i materii jest zły bóg, zwalczał z perspektywy chrześcijańskiej Augustyn z Hippony. Uważał on, że zło nie istnieje realnie, lecz jest względne – zło jest niedostatkiem dobra. To ludzie postrzegają pewne rzeczy jako złe, lecz same w sobie są one dobre – pełnią one właściwą sobie rolę w ładzie ustanowionym przez Boga. 6. Platoński mit stworzenia. Zdjęcie przedstawia ręce, które rzeźbią wazon w glinie na specjalnej, kręcącej się podstawie. Według Platona, świat został stworzony przez demiurga, dobrego i rozumnego budowniczego świata (lub rzemieślnika). Stworzenie polegało na uporządkowaniu istniejącego już chaosu, z którego wyłoniły się cztery elementy – ziemia, powietrze, woda i ogień, a z nich z kolei – materia. Biorąc za wzór wieczne, doskonałe i niezmienne idee, demiurg uformował najpierw duszę świata oraz inne bytu duchowe, zaś w dalszej kolejności – ciała i inne byty materialne.
Materia oraz idee są zatem wieczne – posłużyły demiurgowi za wzór i budulec świata, który istnieje w przestrzeni i czasie. Szczególnie istotna myśl, która zaciąży na wczesnochrześcijańskiej myśli filozoficznej, to przekonanie, że dobry i doskonały Bóg nie może być twórcą materii, ponieważ jest ona niedoskonała. 7. Immaterializm. Czy Bóg może być twórcą materii? Ilustracja przedstawia kosmos pełen gwiazd oraz mgławic. Pytanie to postawili zarówno Platon w swoim micie o stworzeniu świata przez demiurga, jak i Arystoteles w koncepcji Pierwszego Poruszyciela.
Również Grzegorz z Nyssy był zdania, że Bóg nie mógł stworzyć materialnego świata, ponieważ istota niematerialna może stworzyć tylko to, co niematerialne. Rozumowanie Grzegorza doprowadziło go do immaterializmu, czyli poglądu głoszącego, że materia nie jest realna. Gdybyśmy bowiem uznali, że materia istnieje, oznaczałoby to, że nie stworzył jej Bóg – prowadziło by to więc do ateizmu. Jedynym rozwiązaniem jest uznanie, że rzeczywistość jest tak naprawdę czysto duchowa. 8. Pierwszy Poruszyciel. Arystotelesowska koncepcja absolutu ma swoje źródło w jego teorii bytu. Właściwością każdego bytu jest ruch. Nie istnieje też nic takiego, co nie miałoby przyczyny, a skoro tak, to wszystko, co się porusza, musiało zostać wprawione w ruch przez coś innego. Łańcuch przyczyn nie jest jednak nieskończony – musiał istnieć Pierwszy Poruszyciel, sam nieruchomy, który go zapoczątkował.
Koncepcja Pierwszego Poruszyciela nie opiera się na wierze, lecz na popartym logiką rozumowaniu – jet racjonalna. Arystoteles nie rozumiał absolutu jako istniejącej realnie osoby – jak uczynili to później filozofowie chrześcijańscy.
Pojawia się u Arystotelesa problem związku boga z materią. Poruszyciel jest doskonały, a więc i niematerialny, nie może więc wprawić materii w ruch w taki sposób, w jaki czyni to jedno ciało fizyczne, oddziałując na drugie. Poruszyciel jest przyczyną ruchu w tym sensie, że – jako doskonały byt – jest zarazem celem świata. Wszystko, co istnieje dąży ku doskonałości. To właśnie ten łańcuch przemian prowadzących ku doskonałości został zainicjowany przez Pierwszego Poruszyciela. 9. Poznanie Boga. Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę, który siedzi przy stole. Mężczyzna ma długą, ciemną brodę oraz krótkie włosy z wygolonym czubkiem głowy. Ubrany jest w czarną szatę z zawieszonym na szyi krzyżem. W prawej ręce trzyma pióro. Wokół jego głowy widoczna jest złota poświata. Na stole okrytym czerwonym obrusem znajdują się kartka, pióro w kałamarzu, czaszka, nóż do papieru, krzyż z powieszonym Chrystusem oraz biskupia czapka. Mężczyzna patrzy w górę. Przed nim na obrazie rozpościera się widok na dwie postaci: mężczyznę i kobietę. Znajdują się w chmurach. Mężczyzna ma nagi tors, przepasany jest czerwoną szatą, ma długie, ciemne włosy i brodę, kobieta ma różową suknię przepasaną niebieskawym materiałem, posiada długie włosy. Wokół ich głów znajduje się złota poświata. U podstaw filozofii chrześcijańskiej leży pogląd, że prawdy objawione, w które wierzą chrześcijanie, mogą być zarazem przedmiotem wiedzy. Sam Bóg – Absolut był według filozofów chrześcijańskich niepoznawalny.
Skoro zaś Bóg nie jest człowiekowi bezpośrednio dostępny – czy to na drodze doświadczenia, czy intuicji, konieczne jest dowiedzenie Jego istnienia oraz tłumaczenie prawd, które objawił. Są to dwa główne cele filozofii chrześcijańskiej.
Filozofia chrześcijańska wydała z siebie program racjonalnej, czyli zgodnej z rozumem, ale zarazem opartej na wierze wiedzy chrześcijańskiej. Za twórcę tego programu uznaje się Klemensa Aleksandryjskiego oraz jego ucznia – Orygenesa. Za najwybitniejszego filozofa, którą wypełnił ów program uznaje się natomiast Augustyna z Hippony, twórcy teorii iluminacji, którego myśl stanowiła trzon filozofii chrześcijańskiej aż do XIII w. 10. Neoplatonizm. Neoplatonizm - monistyczny, spirytualistyczny system stworzony przez Plotyna, ujmował absolut jako niematerialny, niepoznawalny, Jeden. W wyniku naturalnego, koniecznego procesu, z Prajedni wyłaniają się kolejne etapy rozwoju bytu – hipostazy. Kolejne hipostazy były więc swoistymi ogniwami łączącymi dwie skrajne postaci bytu – niepoznawalny absolut z jednej, a świat materialny z drugiej strony. Kluczowa myśl Plotyna brzmiała, że te tak różne porządki mają wspólną, duchową podstawę bytową, której źródłem jest absolut. 11. Gradualizm. Ilustracja przedstawia kamienne schody na tle pochmurnego nieba. Stanowisko to przyjmowało, że pomiędzy absolutem a światem materialnym znajdują się pośrednie szczeble bytu. Jako że wywodziło się ono z neoplatońskiego monizmu, było niezgodne z dualistycznym przeciwstawieniem sobie Boga oraz świata, które od czasu Augustyna zdominowało zachodnią teologię.
Przedstawicielem gradualizmu był Orygenes. W jego koncepcji, pośrednikiem między odległym i abstrakcyjnym absolutem a światem materii był Chrystus-Logos, który niejako wyłonił się Boga jako „drugi Bóg” - rzeczywisty Stwórca. 12. Platońska eschatologia – idea upadku dusz. Ilustracja przedstawia jasny okrągły punkt, do którego przylatują cztery ludzkie sylwetki. Wokół punktu występuje niebieska poświata, którą okalają ciemne skały. Platon jest autorem dualistycznej koncepcji człowieka, który składa się z ciała oraz duszy, rozumianej jako pierwiastek ożywiający ciało oraz rozum. W tym węższym, poznawczym sensie, dusza ma również funkcję religijną.
Dusza (rozum) jest niezależna od ciała, złączona z nim w czasie ziemskiej egzystencji jedynie przygodnie. Dusza jest również nieśmiertelna – istnieje zanim po połączeniu z ciałem stanie się człowiekiem, zaś śmierć ciała jest dla niej wyzwoleniem. Samo wcielenie jest karą za grzech, który na duszy zaciążył. Drogą do wyzwolenia jest dla duszy poznanie.
Pojawia się u Platona myśl o wędrówce dusz (metempsychoza), które mogą bądź to upadać i łączyć się z ciałami, bądź też wznosić się ku doskonałym, niematerialnym ideom. 13. Idea duchowej wędrówki. Ilustracja przedstawia kobietę, która wystaje ponad linię chmur. Ma długie, blond włosy oraz zsuniętą z ramienia koszulę. Stoi tyłem do widza. Przed nią rozpościera się widok na kłęby chmur, kulę ziemską oraz lecące balony na gorące powietrze. Widoczne są również gwiazdy na ciemnym tle. Filozofowie chrześcijańscy stawiali problem genezy zła – skąd wzięło się zło w świecie stworzonym przez dobrego Boga? Grzegorz z Nyssy, a po nim Augustyn uznali zło za skutek wolności człowieka. Jesteśmy obdarzeni wolną wolą i sami decydujemy, czy będziemy zbliżać się do Boga, czy się od Niego odwrócimy.
Odwrócenie się od Boga to grzech, a przywodzą do niego człowieka zmysłowość, płciowość i cielesność – są to czynniki, które prowadzą do upadku człowieka. Grzegorz, a za nim inni filozofowie chrześcijańscy myśleli o grzechu i pobożności jako o swoistej duchowej wędrówce, która może wieść w górę lub w dół. 14. Platoński dualizm. Platon (427-347 p.n.e.) jest autorem dualistycznej koncepcji rzeczywistości. Wychodząc z założenia, że zmysły, które pozwalają nam uchwycić zmienne zjawiska, nie dostarczają prawdziwego obrazu rzeczy, doszedł do wniosku, że prawdziwa, a zatem stała i niezmienna rzeczywistość musi być idealna. Była to podstawa teorii idei, czyli realnych, ogólnych, niematerialnych, stałych, wiecznych i doskonałych bytów, będących wzorem dla zmiennej rzeczywistości zjawisk. 15. Dualizm Boga i świata. Ilustracja przedstawia kosmos pełen gwiazd i mgławic. Na środku znajduje się ciemna, skalista planeta. Do planety zbliżają się dwie wielkie ręce. Światopogląd chrześcijański oparty jest na dualizmie Boga – bytu absolutnego, niematerialnego, nieskończonego i doskonałego oraz stworzenia, które jest skończone niedoskonałe i materialne. Pogląd ten najdobitniej wyraził Augustyn. Zerwał z neoplatońskim przekonaniem jakoby stworzenie było naturalnym, koniecznym procesem. Według Augustyna natomiast stworzenie było aktem łaski – wolnym, rozumnym dziełem, motywowanym dobrocią oraz miłością.
Augustyn zaadoptował platonizm do nauki chrześcijańskiej. Przeciwstawił sobie niezmienne, doskonałe idee, które istnieją w Bogu oraz świat, stworzony przez Boga na wzór tych idei. A zatem istniały jakby dwa równoległe światy – w Bogu, pojętym jako osoba, istniał świat idealny, zaś drugi, stworzony świat wykonany został przez Niego w czasie i przestrzeni. 16. Dusza świata. Ilustracja przedstawia wiele świetlistych sfer na ciemnym tle, które połączone są pierścieniami. Platon posługiwał się pojęciem duszy, zgodnie z którym łączyła ona w sobie funkcje biologiczne (ożywiała ciało) oraz poznawcze (była rozumem). Filozofia chrześcijańska nie mogła zgodzić się z poglądem, żeby biologiczne funkcjonowanie organizmu ludzkiego łączyć z duszą – Augustyn zawęził pojęcie duszy do jej poznawczo-religijnego wymiaru (spirytualizm).
Biologiczny aspekt duszy obecny u Platona sprawił, że posiadanie duszy – rozumianej jako zasada ruchu i życia – nie było zarezerwowane tylko dla ludzi, ani nawet ożywionej przyrody. Duszę posiadały również planety oraz cały wszechświat. Wszystko, co materialne musi zostać wprawione w ruch, zaś zasadą i przyczyną tego ruchu jest dusza.