Św. Tomasz z Akwinu Summa teologiczna 1,75-89

Kwestia 75
O człowieku złożonym z substancji duchowej i cielesnej i to najpierw o istocie jego duszy

Ukończywszy rozważania o czysto duchowych i o cielesnych stworzeniach, należy zastanowić się nad człowiekiem, na którego składa się zarówno substancja duchowa, jak i cielesna. Najpierw będzie mowa o naturze samego człowieka, a następnie o tym, w jaki sposób człowiek otrzymuje byt i zaczyna istnieć. Jeśli zaś chodzi o naturę ludzką, to teologa zajmuje ona od strony duszy, a ciało interesuje go o tyle, o ile odnosi się ono do duszy. I dlatego pierwszym naszym zagadnieniem będzie dusza. A ponieważ Dionizy, w 11 rozdziale O hierarchii niebieskiej, wyróżnia w substancjach duchowych trzy rzeczy, mianowicie ich istotę, moc i działalność, dlatego najpierw poruszymy problem istoty duszy, potem przejdziemy do rozważań dotyczących jej mocy, czyli władz, aby zająć się wreszcie działalnością duszy. Odnośnie do pierwszego z tych trzech tematów nasuwają się dwa zagadnienia: pierwsze – dotyczące duszy samej w sobie, drugie – jej połączenia z ciałem.Pierwsze z tych zagadnień pociąga znów za sobą siedem pytań:

1. Czy dusza jest ciałem?

2. Czy dusza ludzka jest czymś samoistnym?

3. Czy dusze zwierząt są samoistne?

4. Czy dusza jest człowiekiem? Czy też raczej człowiek jest czymś złożonym z duszy i z ciała?

5. Czy dusza jest złożona z materii i z formy?

6. Czy dusza ludzka jest niezniszczalna?

7. Czy należy ona do tego samego gatunku, co anioł?

Artykuł 1

Czy dusza jest ciałem?
Wydaje się istotnie, że dusza jest ciałem.

1. Jest ona bowiem zasadą ruchu w ciele. Ale nie jest ona nieruchomym poruszającym. A to albo dlatego, że wydaje się, iż nic nie może poruszać, nie będąc samo poruszane, gdyż nic nie udziela czemuś innemu tego, czego samo nie posiada; jak np. przedmiot, nie będący sam ciepły, nie grzeje. Albo dlatego, że wedle wywodów 8 księgi Fizyki Arystotelesa jeżeli coś porusza, nie będąc samo poruszane, powoduje ruch wieczny i jednostajny, którego jednak nie spostrzegamy w ruchu zwierzęcia, a który ma swe źródło w duszy. Dusza więc porusza, będąc sama poruszana. Ale wszelki przedmiot poruszający, a zarazem sam poruszany, jest ciałem. A więc dusza jest ciałem.

2. Wszelkie poznanie zasadza się na pewnym podobieństwie. Ale pomiędzy ciałem a rzeczą niecielesną nie może być żadnego podobieństwa. Gdyby więc dusza nie była ciałem, nie mogłaby poznawać rzeczy cielesnych.

3. Wydaje się wreszcie, że między poruszającym a poruszanym powinno być jakieś zetknięcie. Zetknięcie zachodzi tylko między ciałami. Jeżeli więc dusza porusza ciało, tu wydaje się, że dusza sama jest ciałem. LECZ PRZECIW tym wywodom występuje Augustyn, skoro mówi w księdze O Trójcy: że dusza, w przeciwieństwie do ciała, jest prosta, gdyż nie ma masy rozpościerającej się w przestrzeni. CHCĄC ZGŁĘBIĆ zagadnienie natury duszy, trzeba założyć, że dusza jest naczelną zasadą życia żyjących dookoła nas istot; istoty bowiem obdarzone duszą nazywamy żyjącymi, a nie posiadające duszy martwymi. Głównymi zaś przejawami życia są: poznanie i ruch. Starożytni filozofowie, nie umiejący wyjść poza wyobraźnię uważali, że źródłem zarówno poznania, jak i ruchu jest jakieś ciało, twierdząc, że tylko ciała są rzeczami, a to, co nie jest ciałem, jest niczym; stosownie do tych założeń sądzili więc, że dusza jest jakimś ciałem. I chociaż można by w rozmaity sposób wykazać błędność tego poglądu, to jednak obierzemy tylko jedną drogę rozumowania, która wykazuje powszechniej i pewniej, że dusza nie jest ciałem. Jasne jest bowiem, że duszą nie jest jakakolwiek bądź zasada funkcji życiowych, w ten bowiem sposób duszą mogłoby być i oko jako zasada widzenia; podobnie przedstawiałaby się sprawa i z innymi organami, będącymi narzędziami duszy. Ale tylko o naczelnej zasadzie życia powiadamy, że jest duszą. Chociaż więc jakieś ciało może być jedną z zasad życia – jak np. serce jest zasadą życia zwierzęcia – to jednak żadne ciało nie może być nigdy naczelną zasadą życia. Oczywiste jest bowiem, że żadne ciało i nie jest zasadą życia ani nie jest żyjące dlatego, że jest ciałem, bo wówczas wszelkie ciało byłoby ożywione lub byłoby zasadą życia. Ciało więc żyje lub jest zasadą życia nie dzięki temu, że jest ciałem, ale z powodu tego, że jest właśnie takim a takim ciałem. To zaś, że jest aktualnie takim a takim ciałem, otrzymuje ono od jakiejś zasady, którą nazywamy jego aktem. Dusza więc, która jest naczelną zasadą życia, nie jest ciałem, lecz aktem ciała, podobnie jak ciepło, będące zasadą ogrzewania nie jest ciałem, lecz pewnym aktem ciała.

4. Gdy się twierdzi, że wszelki przedmiot poruszający się otrzymuje swój ruch od innego przedmiotu – i że nie można w ten sposób postępować w nieskończoność – to koniecznie trzeba uznać, że nie wszystko, co porusza, samo jest w ruchu. Skoro zaś poruszać się to tyle, co przechodzić z możności w akt, wprawiający w ruch udziela poruszanemu tego, co sam posiada – w miarę jak wprowadza przedmiot poruszany w akt. Lecz jak wykazano w 8 księdze Fizyki Arystotelesa, istnieje pewien przedmiot poruszający całkowicie nieruchomy, który nie porusza się ani sam przez się, ani z przyczyny przypadłościowej; taki przedmiot jest źródłem ruchu niezmiennie jednostajnego. Jest też i inny przedmiot poruszający, który nie porusza się sam przez się, ale który wprawia w ruch przyczyna przypadłościowa (jest to źródło ruchu nie będącego niezmiennie jednostajnym) i tego rodzaju przedmiotem poruszającym jest właśnie dusza. Jest jeszcze poza tym przedmiot wprawiający w ruch, który sam przez się jest w ruchu, mianowicie ciało. A ponieważ starożytni filozofowie przyrody sądzili, że istnieją tylko i wyłącznie ciała, przeto twierdzili, że wszelki przedmiot wprawiający w ruch sam się porusza i że dusza porusza się sama przez się i jest ciałem.

5. Nie jest konieczne, by podobieństwo rzeczy poznanej znajdowało się aktualnie w naturze poznającego, lecz jeśli istnieje coś, co zrazu poznaje w możności, a potem aktualnie, to podobieństwo poznanego nie może tkwić aktualnie w naturze poznającego, lecz tylko w możności. Tak np. barwa jest tylko w możności, a nie aktualnie w źrenicy. Stąd nie potrzeba, by w naturze duszy występowało aktualnie podobieństwo rzeczy cielesnych, lecz by znajdowała się ona w możności do tego rodzaju podobieństw. Ale starożytni filozofowie przyrody, nie znając rozróżnienia możności i aktu, twierdzili, że dusza jest ciałem po to, by poznawała ciało; a w celu poznawania wszelkich ciał – jest złożona ze składników tych wszystkich ciał.

6. Zetknięcie może być dwojakie: czysto przestrzenne, czyli ilościowe, i zetknięcie za pośrednictwem wpływu. W pierwszym znaczeniu pozostawać mogą w zetknięciu tylko ciała. W drugim znaczeniu ciało może być dotknięte przez wpływ rzeczy niecielesnej, wprawiającej ciało w ruch.

kwe Źródło: Św. Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna 1,75-89, tłum. S. Świeżawski, Poznań 1956.