Reformy Władysława Grabskiego

R13Qmt0n1HKcM1
Władysław Grabski (1874–1938) – polski polityk endecji, ekonomista i historyk; minister skarbu, rolnictwa, dwukrotnie premier II RP w 1920 r. (przez miesiąc) oraz w latach 1923–1925, autor reformy skarbu państwa. Był też rektorem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Celami, jakie postawił sobie nowo powstały rząd, były głównie zbilansowaniezbilansowaniezbilansowanie budżetu państwa oraz zdławienie inflacjiinflacjainflacji. 11 stycznia 1924 r. na mocy Ustawy o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowejreforma walutowareformie walutowej parlament udzielił gabinetowi Grabskiego nadzwyczajnych pełnomocnictw na pół roku. Rząd miał prawo dekretować na podstawie rozporządzeń z mocą ustawy Prezydenta RP w zakresie ustawodawstwa podatkowego, ogłoszenia statutu Banku Emisyjnego, wprowadzenia nowego systemu monetarnego i waluty. Grabskiemu udało się przekonać Sejm do przyjęcia Ustawy o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej. Ujednolicono system podatkowy na terenie całego państwa, wprowadzono nowy podatek od nieruchomości. Rząd poważnie ograniczył wydatki państwowe i skutecznie egzekwował płatności podatkowe od majątków. Zahamowano również spadek kursu marki polskiej, m.in. dzięki temu, że rząd sprzedawał waluty po stałym kursie.

Ograniczenie inflacji było pierwszym krokiem do wprowadzenia nowej waluty. W tym celu powołano emisyjny Bank Polskibank emisyjnyemisyjny Bank Polski. 28 kwietnia 1924 r. wprowadzona została nowa waluta – polski złoty. Następnie dokonano całkowitej wymiany waluty w stosunku 1,8 mln marek za złotówkę. Ostatecznie marka polska została wycofana w lipcu tego roku. Grabski odniósł sukces tym większy, że reformę walutowąreforma walutowareformę walutową udało się przeprowadzić siłami krajowymi (głównie przedsiębiorców przemysłowych i ziemian), a nie dzięki pożyczkom zagranicznym. Nowo powstały prywatny Bank Polski wyemitował banknoty złotówkowe, a skarb państwa – bilonbilonbilon.

W 1925 r. Sejm przyjął uchwałę o reformie rolnejreforma rolnareformie rolnej autorstwa rządu Grabskiego. Największe majątki podlegały dobrowolnej parcelacji, a odszkodowanie dla dotychczasowych właścicieli miało być równe cenie rynkowej ziemi. W wyniku reformy państwo sprzedało ziemię tylko zamożnym chłopom. Do dymisji premiera Grabskiego doprowadziła wojna celnawojna celnawojna celna z Niemcami. W maju 1926 r. powstał drugi rząd Chjeno‑Piasta z Wincentym Witosem na czele.

R1ZfJJvleGMML1
Drugi rząd Władysława Grabskiego. Kogo przedstawiają portrety wiszące za obradującymi?
Źródło: Adam Szelagowski „Wiek XX”, Warszawa 1937, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wojna celna

R1DipeI8Ym4fs1
Plaża i port w Gdyni w okresie międzywojennym.
Źródło: Henryk Poddębski (1890–1945), 1918–1939, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W dniu 25 lipca 1925 r. wygasły postanowienia konwencji górnośląskiejkonwencja górnośląskakonwencji górnośląskiej dotyczące uprzywilejowania w handlu z Niemcami państw koalicji oraz umowa o bezcłowymcłobezcłowym eksporcie do Niemiec polskiego węgla. Rzeczpospolita nie przyjęła nowych warunków, ponieważ oznaczałoby to uzależnienie polskiej gospodarki od Niemiec. W odpowiedzi Niemcy zrezygnowały z importu węgla z polskiej części Górnego Śląska, Polska natomiast na towary z Niemiec nałożyła wysokie cło. Wojna celnawojna celnaWojna celna zachwiała równowagę budżetową Rzeczypospolitej, która nie mogła w tej sytuacji zbywać towarów na rynku niemieckim, dotąd najważniejszym dla polskiego eksportu. Jednocześnie jednak sprawiła, że strona polska, szukając dróg uniezależnienia się od Niemiec, zbudowała m.in. port w Gdyni, rozwinęła własny transport morski i zaczęła rozszerzać kontakty handlowe z pozostałymi państwami. Koniec wojny celnejwojna celnawojny celnej nastąpił w 1934 r., kiedy podpisano protokół normalizujący polsko‑niemieckie stosunki gospodarcze.

Reformy Eugeniusza Kwiatkowskiego

Światowy kryzys z roku 1929 spowolnił wzrost gospodarczy Polski. Recesja doprowadziła do wzrostu bezrobocia. Przyjęta na początku kryzysu polityka władz polskich, polegająca na utrzymywaniu wysokiej wartości złotego, okazała się błędna i nie przyczyniła się do poprawy sytuacji gospodarczej. Zgodnie ze światowym trendem pojawiły się pomysły zwalczania kryzysu z zastosowaniem interwencjonizmuinterwencjonizminterwencjonizmu państwowego i organizacji zakrojonych na szeroką skalę robót publicznych.

Zadanie przeprowadzenia odpowiednich reform spadło na ministra skarbu kilku kolejnych gabinetów sanacyjnychsanacjasanacyjnych – Eugeniusza Kwiatkowskiego. Po raz pierwszy ministrem skarbu Kwiatkowski został w 1935 r. Jego celem było przyspieszenie rozwoju technologicznego i gospodarczego kraju. Zaproponował program reform gospodarczych a następnie sam przystąpił do jego realizacji.

Rz8eRcfKoAMwv
Port w Gdyni, molo węglowe w okresie międzywojennym. Co wskazuje na to, że jest to miejsce z zapleczem technicznym do przeładunku węgla?
Źródło: Henryk Poddębski, domena publiczna.

Pierwszym postulatem Kwiatkowskiego było uniezależnienie się od portu morskiego w Wolnym Mieście Gdańsk, którego użytkowanie utrudniała proniemiecka polityka władz miejskich. Wobec tego postanowiono o budowie niezależnego portu morskiego na terytorium polskim. Wybór padł na Gdynię. Częścią reformy Kwiatkowskiego był także plan czteroletni, który zakładał rozbudowę i unowocześnienie istniejących fabryk, celem zwiększenia ich produkcji. Kolejnym krokiem tego planu było zatarcie różnic pomiędzy tzw. Polską A i Polską B. W tym celu zaplanowano powstanie szeregu okręgów przemysłowych. Największym z nich, zwieńczeniem planu czteroletniego, miał być Centralny Okręg Przemysłowy. Okręg ten skupiał w centralnej Polsce główne zakłady przemysłowe produkujące zarówno na potrzeby cywilne, jak i na użytek armii. Inwestycje te pochłonęły ponad 2 miliardy złotych. Wybuch wojny we wrześniu 1939 r. przerwał realizację planu.

R1cN6CaDTwzoX1
Mapa przedstawia gospodarkę drugiej Rzeczypospolitej. Na mapie zaznaczono Polskę A, do której należy zachodnia część kraju z miastami: Gdynia, Wolne Miasto Gdańsk, Grudziądz, Bydgoszcz, Toruń, Mława, Poznań, Włocławek, Płock, Kalisz, Żyrardów, Warszawa, Łódź, Pabianice, Radom, Starachowice, Częstochowa, Kielce, Tarnobrzeg, Mielec, Chorzów, Katowice, Kraków, Dębica, Rożnów, Bielsko, Jasło. Do Polski B należy wschodnia część kraju z miastami: Wilno, Grodno, Nowogródek, Białystok, Bielsk Podlaski, Brześć, Puławy, Lublin, Zamość, Stalowa Wola, Łuck, Równe, Rzeszów, Lwów, Tarnopol, Drohobycz, Przemyśl, Stanisławów. Na mapie zaznaczono także granice Centralnego Okręgu Przemysłowego, który rozciąga się na południu Rzeczypospolitej. Obszar ma kształt przypominający okręg, zawierający miasta: Jasło, Krosno, Przemyśl, Rożnów, Dębica, Mielec, Stalowa Wola, Kielce, Zamość, Lublin, Starachowice, Radom, Puławy. Na mapie zaznaczono także ośrodki przemysłu. Przemysł metalurgiczny znajdował się w Stalowej Woli i Starachowicach. W Stalowej Woli znajdował się też przemysł zbrojeniowy, a w Starachowicach przemysł maszynowy i metalowy. Przemysł maszynowy i metalowy znajdował się także w Przemyślu, Warszawie, Tarnobrzegu, Krakowie, Katowicach, Radomiu, Włocławku, Poznaniu, Toruniu, Bydgoszczy, Grudziądzu. Ośrodki przemysłu zbrojeniowego znajdowały się oprócz Stalowej Woli, także w Rzeszowie, Mielcu i Radomiu. Natomiast ośrodki przemysłu chemicznego znajdowały się w Stanisławowie, Drohobyczu, Lwowie, Dębicy i Kielcach. Przemysł drzewno-papierniczy rozwijał się w Łucku i Nowogródku. Włókienniczo-skórzany w Bielsku, Częstochowie, Kielcach, Radomiu, Pabianicach, Łodzi, Kaliszu, Białymstoku i Bielsku Podlaskim. Przemysł spożywczy rozwijał się w Zamościu, Płocku, Mławie, Grodnie, Wilnie i Wolnym mieście Gdańsk. Węgiel kamienny wydobywany był w Katowicach, Chorzowie, Krośnie i Jaśle. Wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego miało miejsce w Jaśle, Krośnie, Drohobyczu. Elektrownie wodne znajdowały się Porąbce, Rożnowie, a port morski w Gdyni.
Na podstawie mapy opisz różnice między Polską A a Polską B.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

bank emisyjny
bank emisyjny

bank centralny; jego zadaniami są: przechowywanie rezerw walutowych państwa, emisja banknotów oraz nadzorowanie rozliczeń międzynarodowych

bilon
bilon

inaczej moneta

cło
cło

(nm. Zoll) opłaty nakładane przez państw na towary importowane

hiperinfalcja
hiperinfalcja

skrajna forma inflacji; stan w którym następuje spadek wartości pieniądza i wzrost cen

inflacja
inflacja

(łac. inflatio - nadęcie) nadmierny spadek wartości pieniądza (jego siły nabywczej) i wzrost cen;

interwencjonizm
interwencjonizm

(fr. interventionnisme) wpływ państwa na gospodarkę poprzez podatki, stopy procentowe itp.

konwencja górnośląska
konwencja górnośląska

konwencja polsko‑niemiecka dotycząca Górbego Śląska z dnia 15 maja 1922; regulowała kwestie praw mniejszości narodowych na obszarze Górnego Śląska a także zasady handlu z Niemcami; umowa zezwalała na bezcłowy eksport węgla z Polski do Niemiec

reforma walutowa
reforma walutowa

zmiana systemu walutowego w państwie

reforma rolna
reforma rolna

prawnie uregulowana zmiana w stosunkach własności ziemi

sanacja
sanacja

(łac. sanatio - uzdrowienie) naprawa np. stosunków społecznych; w okresie międzywojennym w Polsce oznaczała obóz Józefa Piłsudskiego, który pod hasłem „sanacji moralnej” dokonał w 1926 r. przewrotu majowego; również okres rządów obozu Piłsudkiego - podstawą organizacyjną sanacji był Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem a później Obóz Zjednoczenia Narodowego

wojna celna
wojna celna

stan, w którym jedno lub wiele państw wprowadza wysokie podwyżki stawek celnych w celu zmuszenia innego kraju do ustępstw gospodarczych bądź politycznych

zbilansowanie
zbilansowanie

zrównoważenie; doprowadzenie do równowagi pozycji w bilansie

Słowa kluczowe

Władysław Grabowski, hiperinflacja, reforma, złotówka, wojna celna, Gdynia, dzieje II Rzeczypospolitej, gospodarka II Rzeczypospolitej

Bibliografia

Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918‑1939, Warszawa 1999.

J. Pajewski, Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918‑1926, Poznań 2007.

W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski, 1914‑1939, Warszawa 2011.