Od pluralizmu kulturowego…

Kulturowa różnorodność przez długi czas była respektowana przez państwa. Wielkie imperiaimperiumimperia – Rzym, Persja, imperium osmańskie – nie usiłowały narzucać mieszkańcom swoich posiadłości określonego stylu życia czy tożsamości. Jeśli nie utrudniało to ściągania podatków lub utrzymywania pokoju w imperium, wielość kultur nie stanowiła dla nich problemu.

Niekiedy wręcz sami przywódcy takich państw wzmacniali pluralizm swoich poddanych. Przykładowo, w osmańskiej Turcji został stworzony system milletówmilletmilletów. Ludności podbitych terytoriów władze tego muzułmańskiego imperium umożliwiły utrzymanie daleko idącej autonomii politycznej i kulturalnej – oczekiwały w zamian jedynie lojalności. Podział na poszczególne wspólnoty (zwane milletami) odbywał się na bazie wyznawanej religii – m.in. prawosławnej, żydowskiej czy uprzywilejowanej muzułmańskiej, a każda z nich rządziła się własnymi zasadami.

Wielość odrębnych kulturowo społeczności ułatwiała nieraz rządzenie wielkimi państwami. Pozwalała bowiem władzom wykorzystywać animozje między poszczególnymi grupami (zasada divide et impera – dziel i rządź). Rządy imperialne mogły występować wówczas w roli bezstronnych rozjemców, co niekiedy wzmacniało legitymizacjęlegitymizacja władzylegitymizację ich urzędu.

Aż do XVIII wieku pluralizm kulturowy był bardzo rozpowszechniony w średnich i dużych państwach – dotyczyło to również Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Należy jednak podkreślić, że nie miał on charakteru liberalnego. Tolerancja odnosiła się tam do wspólnot, nie zaś do jednostek. Różne społeczności cieszyły się daleko idącą autonomią, ale możliwość dokonania wyboru wspólnoty przez człowieka indywidualnego była z reguły bardzo ograniczona.

RqQhsHxSk4mgD

Zdjęcie przedstawia dużą kartę papieru, na której widoczny jest staranny, odręczny zapis w języku. Na dole karty przyczepione są liczne pieczęcie.

…przez narodową unifikację…

Trwające przez kilka stuleci konflikty zbrojne oraz związane z erozją feudalizmu przeobrażenia ekonomiczne doprowadziły jednak do silnych procesów centralizacyjnych w państwach europejskich. Władze polityczne zaczęły przejmować zadania będące dotąd domeną wielu różnych podmiotów, takich jak Kościół, arystokracja, cechy, gildie czy niezależne ośrodki miejskie. Państwo, które przez stulecia zajmowało się głównie prowadzeniem wojen, zaczęło teraz organizować życie gospodarcze, rozwiązywać problemy socjalne, zarządzać oświatą. Jako szybko rosnący w siłę podmiot stawało się coraz częściej adresatem roszczeń różnych grup społecznych. Z czasem osiągnęło status najważniejszego ośrodka organizującego życie społeczne.

Nowoczesne państwo potrzebowało nowej formy legitymizacji. Procesy laicyzacyjne w modernizującej się Europie odebrały wiarygodność koncepcji „monarchy z Bożej łaski”. Z drugiej strony, władza polityczna potrzebowała lojalności ze strony wielu grup społecznych różniących się tradycjami, stylem życia czy statusem ekonomicznym. W takich okolicznościach pojawiła się kategoria narodu – wspólnoty przekraczającej dotychczasowe podziały.

Przywódcy państw mogli odtąd twierdzić, że państwo stoi na straży interesów narodowych, a oni sami reprezentują narodową wspólnotę. Stanowiło to podstawę oczekiwań wobec obywateli – wymagano od nich odtąd gotowości do poświęcania się w imię tak rozumianej społeczności. W tym celu państwa europejskie powadziły od XIX wieku politykę wielkiej społecznej unifikacji. Dotychczasowe tożsamości, tworzące od stuleci wielką mozaikę, miały ustąpić miejsca identyfikacji narodowej. Procesowi temu podporządkowane zostało kontrolowane przez państwo szkolnictwo, powszechny pobór do armii, z czasem również propaganda władz.

Państwa, które nie były w stanie przeprowadzić takich procesów, zaczęły ulegać dezintegracji. Był to przede wszystkim przypadek wielokulturowych imperiów – monarchii Habsburgów, Rosji czy Turcji osmańskiej. Powstawały tam ruchy społeczne organizujące się na podstawie narodowej – narodowowyzwoleńcze. One również – w miarę swoich możliwości – usiłowały przeprowadzić proces zastępowania wielu tożsamości lokalnych identyfikacją narodową (serbską, rumuńską, czeską, ukraińską czy polską). Z XIX‑wiecznej Europy wyłoniło się w ten sposób państwo narodowe – scentralizowane i zunifikowane. Granice państw stały się granicami kultur.

Państwo narodowe znacząco ograniczyło pluralizm kulturowy przednowoczesnego świata. Z drugiej strony takie państwo umożliwiło powstanie nowożytnej demokracji. Gdy mieszkańcy kraju zaczęli postrzegać się jako członkowie jednej wspólnoty, narodziła się koncepcja narodu, który mógł domagać się wpływu na władzę i jej odpowiedzialność przed obywatelami. Upowszechnienie się narodowej formuły państwa związane więc było z postępami demokracji na świecie i z rosnącą popularnością towarzyszącej temu zjawisku idei suwerenności ludu.

…do wielokulturowości

Po drugiej wojnie światowej demokratyczne państwa narodowe – oraz społeczeństwa w nich żyjące – zaczęły ulegać głębokim przeobrażeniom. Doświadczenie związane z pokonaniem faszyzmu z jednej strony oraz rywalizacja z państwami komunistycznymi z drugiej otworzyły większość krajów Europy Zachodniej na dużo większy niż dotąd pluralizm. Sprzyjało temu zjawisko imigracji – rozpad imperiów kolonialnych oraz duże zapotrzebowanie na ręce do pracy przyciągnęły do takich krajów jak Francja, Wielka Brytania czy Niderlandy wielu mieszkańców Afryki, Azji czy Europy Wschodniej. Społeczeństwa zachodnie stawały się coraz bardziej wielobarwne pod względem religijnym, kulturowym, językowym, a nawet rasowym. Stworzyło to konieczność wypracowania nowej formuły integracji tak bardzo różniących się od siebie ludzi.

Jednocześnie rosnący dobrobyt, w warunkach stabilności politycznej, uruchomił nowe impulsy emancypacyjne. W latach 60. pojawiły się w państwach zachodnich ruchy kontrkulturoweruchy kontrkulturoweruchy kontrkulturowe, dla których dotychczasowa formuła narodu stała się zbyt represyjna. Różne grupy mniejszościowe coraz częściej domagały się społecznego uznania. Nieraz odwoływały się przy tym do praw człowieka trzeciej generacjiprawa człowieka trzeciej generacjipraw człowieka trzeciej generacji – praw solidarnościowych. Ich rzecznicy twierdzą, że każda grupa – etniczna, językowa, religijna czy kulturowa – ma prawo do zachowania swojej odrębności. Społeczeństwo w tej perspektywie nie powinno narzucać wszystkim jednolitej tożsamości czy określonego stylu życia. Powinno raczej stać się konglomeratem rozmaitych społeczności, z których każda musi mieć prawo do życia w przyjęty przez siebie sposób. Zwolennicy takiej wizji społeczeństwa są więc rzecznikami multikulturalizmumultikulturalizmmultikulturalizmu (wielokulturowości).

Multikulturalizm oznacza jednak aprobatę społecznego pluralizmu innego rodzaju niż ten, który funkcjonował w świecie przednowoczesnym. Ten ostatni obejmował jedynie wspólnoty, które same w sobie miały charakter nieliberalny i nie zostawiały dużej przestrzeni wolności dla indywidualnych osób. Multikulturalizm wiąże się natomiast z nastawieniem indywidualistycznym. Rzecznicy wielokulturowości podkreślają, że jednostka powinna mieć prawo wyboru własnej tożsamości oraz grupowej identyfikacji – zgodnie z zasadą, że każdy ma prawo być sobą.

Społeczeństwa wielokulturowe otwierają przed indywidualnymi osobami szansę wyboru własnej drogi życiowej, jednak z drugiej strony wiążą się z pewnymi zagrożeniami. Głębokie podziały w społeczeństwie – zarówno między jednostkami, jak i różnymi grupami mniejszościowymi – mogą osłabiać społeczną solidarność i poczucie wspólnotowości. Krytycy idei multikulturalizmu zwracają uwagę, że brak poczucia dobra wspólnego stanowi zagrożenie dla demokracji czy nawet ładu społecznego.

Słownik